Paleopatologiya
Paleopatologiya - keçmişdə yaşamış insan və heyvan orqanizmlərinə təsir göstərən xəstəlikləri fosillərin, mumiyalanmış toxumaların, skelet qalıqlarının tədqiqi və təhlili yolu ilə öyrənən bir elm sahəsidir. Qədim insan xəstəliklərinin öyrənilməsində xüsusi mənbələrə erkən sənədlər, ilk kitablardan illüstrasiyalar, keçmişdən rəsm və heykəltəraşlıq daxildir. Bütün bu obyektlər xəstəliklərin təkamülü, eləcə də keçmiş sivilizasiyaların xəstəlikləri necə müalicə etdiyi haqqında məlumat verir. Tədqiqatlar tarixən insanlar üzərində cəmlənmişdir, baxmayaraq ki, insanların hər hansı digər heyvandan daha çox patologiyalara meylli olduğuna dair heç bir sübut yoxdur.[1]
Paleopatologiya sözü qədim yunanca palaios (παλαιός) "köhnə", "təcrübə" və ya "əzab" mənasını verən pathos (πάθος) və -logia (-λογία), "öyrənmək" köklərindən götürülüb.[2] Paleopatologiya fənlərarası elmdir, yəni o, "klinik patologiya, insan osteologiyası, epidemiologiya, sosial antropologiya və arxeologiya" daxil olmaqla (lakin bununla məhdudlaşmayaraq) bir çox sektorlardan biliyi əhatə edir.[3] Çətin ki, bir nəfər bütün zəruri elmləri mükəmməl bilsin. Buna görə də hər birində təlim keçmək vacibdir və kollektiv bir araşdırma təşkil olunmalıdır. Antropologiya və arxeologiya sahəsində təlim, şübhəsiz ki, ən vacibdir, çünki insan qalıqlarının və qədim artefaktların təhlili xəstəliyin erkən aşkarlanması üçün çox vacibdir.
Tarixi sübutlar göstərir ki, sağlamlıq problemləri çoxdan insanlar üçün maraq doğurur. Bu tədqiqatı təşkil edən məzmunu qədim mətnlər vasitəsilə izləmək mümkün olsa da, "paelopatologiya" termini 20-ci əsrə qədər çox cəlbedici olmamışdır. Bu müddət ərzində nümunələrin və "qədim xəstəliklər haqqında nəşr olunan hesabatların" artması müşahidə edildi.[4] Minlərlə il yaşı olan qədim mətnlər cüzam kimi xəstəlikləri qeyd edir.
İntibah dövründən on doqquzuncu əsrin ortalarına qədər, əvvəlcə tarixdən əvvəlki heyvanlar daxilində qədim xəstəliklərə istinad getdikcə artdı, baxmayaraq ki, sonradan insan xəstəliklərinin qədimliyini öyrənməyin vacibliyi vurğulanmağa başladı. Bəzi tarixçilər və antropoloqlar, alman təbiətşünası Johann Friederich Esper paleopatologiyanın yaranması fikrini irəli sürürlər.[5] Baxmayaraq ki, on doqquzuncu əsrin ortaları ilə I Dünya Müharibəsi arasında insan paleopatologiyası sahəsi meydana gəlmiş hesab olunur.Bu dövrdə Marc Armand Ruffer, G. Elliot Smith, Frederic Wood Jones, Douglas E. Derry və Samuel George Shattock kimi bir sıra qabaqcıl həkimlər və antropoloqlar qədim skelet patologiyalarının tibbi mahiyyətini aydınlaşdırdılar.[6] Bu iş dünya müharibələri arasında radiologiya, histologiya və serologiya kimi üsullarla daha tez-tez tətbiq olunmaqla, statistik təhlilin tətbiqi ilə diaqnostika və dəqiqliyi yüksəltməklə birləşdirildi. Məhz bu nöqtədə paleopatologiya həqiqətən bir elm halına gəlmiş hesab edilə bilər.[7] Bu gün DNT və izotopik analiz kimi biotibbi texnologiyadan istifadə patoloji biliklər üçün əsas inkişaflardır.[8]
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra paleopatologiyaya başqa cür baxılmağa başladı: keçmiş populyasiyaların başa düşülməsi üçün vacib bir vasitə kimi və məhz bu mərhələdə intizam epidemiologiya və demoqrafiya ilə əlaqəli olmağa başladı. Molekulyar biologiyada yeni üsullar da qədim xəstəliklər haqqında bilinənlərə yeni məlumatlar əlavə etməyə başladı, çünki əsrlər və ya minilliklər boyu olan nümunələrdən DNT əldə etmək mümkün oldu.
Keçmişdəki insan qalıqlarını təhlil etmək üçün tapılan qalıqların növündən asılı olaraq müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Məsələn, "paleopatoloji nümunələrə yanaşma nümunənin özünün təbiətindən (məsələn, sümük, yumşaq toxuma və ya saç), ölçüsündən (minimum fraqmentlərdən tam bədənə qədər), qorunma dərəcəsindən və ən əsası, icazə verilən manipulyasiyadan asılıdır. (göstərilməyə hazır olan bütöv nümunədən tam giriş və tam yarılma araşdırması da daxil olmaqla hər cür dəyərli dağıdıcı təhlili aparmaq azadlığına qədər)."[9] Arxeoloqlar və paleopatoloqlar tərəfindən aparılan çoxlu araşdırma sümüklər üzərində aparılır. Sümüklərin əsas təbiəti onların digər insan qalıqları kimi zamanla deqradasiya etməməsinə imkan verir ki, bu da osteopatologiyanı qədim xəstəliklərin öyrənilməsində vacib edir. İnsan osteopatologiyası bir neçə ümumi qrupa təsnif edilir:
- Artropatiya
- İnfeksiya
- Ağız boşluğunun patologiyası
- Travma
- Şiş
Sınıq və qüsurlu sümüklər kimi travmatik xəsarətlərin aşkar edilməsi asan olsa da, vərəm və sifilis kimi yoluxucu xəstəliklərin simptomları da tapıla bilər. Osteoartrit və gut kimi əzələ xəstəlikləri olan artropatiyalar da nadir deyil.
Skelet toxumasında insan paleopatoloji sübutlarına dair ilk ətraflı istinad 1976-cı ildə Ortner & Putschar tərəfindən nəşr edilmişdir.[10] Patologiyaları müəyyən edərkən fiziki antropoloqlar yer, sahənin yaşı və digər ətraf mühit amilləri ilə bağlı yaxşı arxeoloji sənədlərə çox etibar edirlər. Bunlar daha çox təhlilin qurulduğu və dəqiq populyasiya tədqiqatları üçün tələb olunan təməli təmin edir. Oradan paleopatologiya tədqiqatçısı yaş və cins daxil olmaqla nümunədə bir sıra əsas bioloji göstəriciləri müəyyən edir. Bunlar sümük materialının əlavə təhlili və aşkar edilmiş anomaliyaların qiymətləndirilməsi üçün zəmin yaradır.
Arxeoloqlar getdikcə daha çox paleopatologiyadan qədim insanların həyatını anlamaq üçün mühüm əsas vasitə kimi istifadə edirlər. Məsələn, kəllə deformasiyası Mayyaların kəllələrində aydın görünür. Bir şəxsdə tək və ya bir neçə dəfə kəllə sümüklərində trepanasiya və ya qazma delikləri üçün də sübutlar var. Qismən və ya tamamilə sağalmış trepanasiyalar bu prosedurun çox vaxt sağ qaldığını göstərir. Keniyanın Turkana bölgəsindəki Nataruk yerində aşkar edilən 10.000 illik insan qalıqlarının baş, boyun, qabırğalar, dizlər və əllərdə həddindən artıq travmatik lezyonları, o cümlədən gömülü daş mərmiləri göstərdiyi bildirilir və onlar keçmişdə ovçu-yığıcılar arasında qruplararası münaqişənin ən erkən sübutu ola bilərlər.[11][12]
- ↑ Hogenboom, Melissa. "The animal that doesn't get cancer". BBC-Earth. BBC. 31 October 2015. 25 August 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2016.
- ↑ Ortner, Donald J. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Elsevier. 2003. ISBN 978-0-12-528628-2.
- ↑ Snoddy, Anne Marie E.; Beaumont, Julia; Buckley, Hallie R.; Colombo, Antony; Halcrow, Siân E.; Kinaston, Rebecca L.; Vlok, Melandri. "Sensationalism and speaking to the public: Scientific rigour and interdisciplinary collaborations in palaeopathology". International Journal of Paleopathology (ingilis). 28. 2020-03-01: 88–91. doi:10.1016/j.ijpp.2020.01.003. hdl:10454/17640. ISSN 1879-9817. PMID 32028057 (#bad_pmid). 2020-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- ↑ Buikstra, Jane E.; DeWitte, Sharon, Buikstra, Jane E. (redaktor), "Chapter 2 – A Brief History and 21st Century Challenges", Ortner's Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains (Third Edition) (ingilis), San Diego: Academic Press, 2019-01-01, 11–19, doi:10.1016/b978-0-12-809738-0.00002-8, ISBN 978-0-12-809738-0, 2020-10-30 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-10-04
- ↑ Grauer, Anne L. "A century of paleopathology". American Journal of Physical Anthropology (ingilis). 165 (4). 2018: 904–914. doi:10.1002/ajpa.23366. ISSN 1096-8644. PMID 29574849.
- ↑ Buikstra, Jane; Roberts, Charlotte, redaktorlar The Global History of Paleopathology: Pioneers and Prospects. Oxford University Press. 2012. səh. 212. ISBN 9780195389807.
- ↑ Aufderheide, A.C and Rodríguez-Martín, C. 1998. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. Cambridge: Cambridge University Press.
- ↑ Ortner, Donald J. Human Paleopathology: Current Syntheses and Future Options. Smithsonian Institution. 1991. ISBN 1-56098-039-7.
- ↑ Fernández, Pedro L. "Palaeopathology: The Study of Disease in the Past". Pathobiology (ingilis). 79 (5). 2012: 221–227. doi:10.1159/000335165. ISSN 1015-2008. PMID 22722561. 2022-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- ↑ Ortner, Donald J. and Walter G. J. Putschar. 1981. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Washington: Smithsonian Institution Press.
- ↑ Lahr, M. Mirazón; Rivera, F.; Power, R. K.; Mounier, A.; Copsey, B.; Crivellaro, F.; Edung, J. E.; Fernandez, J. M. Maillo; Kiarie, C. "Inter-group violence among early Holocene hunter-gatherers of West Turkana, Kenya". Nature. 529 (7586). 2016: 394–398. Bibcode:2016Natur.529..394L. doi:10.1038/nature16477. PMID 26791728. 2020-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- ↑ Stojanowski, Christopher M.; Seidel, Andrew C.; Fulginiti, Laura C.; Johnson, Kent M.; Buikstra, Jane E. "Contesting the massacre at Nataruk". Nature. 539 (7630). 2016: E8–E10. doi:10.1038/nature19778. PMID 27882979.