Yaşayış yeri Şahbuz rayonunun Kükü kəndi yaxınlığında, dəniz səviyyəsindən 2400 m yüksəklikdə yerləşir. Yaşayış yeri hazırda süni gölün sahilində yerləşir və onun bir qismi su altında qalmışdır. Bu sahədə çoxlu gursulu bulaqlar olduğundan yaşayış yerinin ətrafı indi də maldar əhali tərəfindən yurd yeri kimi istifadə olunur. Bu bulaqların suyunu toplamaq üçün qəza rəisi Şəngirey 1865-ci ildə burada bənd tikdirmiş və Qanlıgöl su anbarını yaratmışdır.

Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın arxeoloji abidələrinin tədqiqi ilə Daş dövrünün müxtəlif mərhələləri Paleolit dövründən başlayaraq Neolit dövrünədək öyrənilmişdir. Lakin Mezolit dövrü və Mezolitdən Neolitə keçid mərhələsi kifayət qədər tədqiq edilməmişdir. Hazırda Cənubi Qafqazda Neolit dövrünün maddi-mədəniyyəti Şomutəpə-Şulaveri və Kültəpə mədəniyyəti ilə təmsil edilməkdədir. Keramikalı Neolit dövrünün ən qədim abidəsi Naxçıvanda olan I Kültəpə (Babək) yaşayış yeridir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu yaşayış yerində həyat e.ə. VII minilliyin ikinci yarısında başlanmışdır. Lakin indiyədək Cənubi Qafqazda keramikasız Neolit dövrünün abidələri öyrənilməmişdir. Hazırda Cənubi Qafqazda Neolit dövrü yalnız keramikalı Neolit dövrünün abidələri ilə təmsil edilməkdədir. Buna görədə keramikalı Neolit dövrünün mənşəyi ilə bağlı qafqazşünas arxeoloqlar arasında bir-birinə zidd iki nəzəriyyə meydana çıxmışdır. Bəzi tədqiqatçılar az miqdarda tapıntılara əsaslanaraq ehtimal edirlər ki, Cənubi Qafqazın Neolit mədəniyyəti yerli zəmində yaranmışdır, digərləri isə Cənubi Qafqazda Neolit mədəniyyətinin hazır şəkildə ortaya çıxmasına əsaslanaraq keramikalı Neolit mədəniyyətinin başqa ölkələrdən gətirildiyini söyləyirlər. Belə ki, tədqiqatlar keramikalı Neolit dövründə istehsal təsərrüfatının əsas sahələri olan əkinçilik və maldarlığın artıq formalaşdığını təsdiq edir. Bəzi tədqiqatçıların keramikalı Neolit dövrü abidələrini Mezolit dövrü ilə bağlamaq cəhdləri də məsələni həll etməmişdir. Bu baxımdan Cənubi Qafqazda keramikasız Neolit dövrünün öyrənilməsindəki boşluğu dolduran Osmantəpə yaşayış yerinin yeni tapıntıları müəyyən əhəmiyyətə malikdir.

Bu sahə 2019–2020-ci illərdə V.B.Baxşəliyevin rəhbərliyi ilə araşdırılmışdır. Araşdırma nəticəsində xeyli obsidian alətlər və az sayda keramika nümunələri aşkar olunmuşdur. Apardığımız araşdırmalar zamanı yaşayış yerində 300-dən artıq obsidian əmək aləti aşkar olunmuşdur. Onlar arasında 8 nukleus və 159 mikrolit vardır. Mikrolitlərin ölçüsü 1–2 santimetr arasindadır. Əmək alətlərinin digər qismi nisbətən böyük həcmli obsidianlardan hazırlanmışdır. Onların ölçüləri 4–7 santimetr arasındadır. Aşkar olunmuş nukleuslar müxtəlif formalıdır. İşlənməmiş özəklər də vardır. Tapıntılar arasında bir ədəd daş alət də vardır. Nukleusların ikisi diskşəkilli, üçü piramidal, üçü isə prizmatik formalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, nukleusların hamısı qəlpələnmə nəticəsində tükənmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, arxeoloji materialların əksəriyyəti obsidian məmulatından ibarətdir. Birinci qrupa daxil olan alətlər başlıca olaraq qaşovlarla təmsil olunmuşdur. Lakin ikinci qrupda alətlərin çeşidi artmışdır və müxtəlif alətlər, o cümlədən oraq diçləri meydana çıxmışdır. Tədqiqat göstərir ki, bəzi alətlər çoxfunksiyalı olmuşdur. Əmək alətlərinin bənzərləri Mezolit və Erkən Neolit dövrü abidələrindən məlumdur. Qeyd etmək lazımdır ki, qısa saplaqlı ərsinlərin bənzərləri Cənubi Qafqazın Son [eolit dövrü abidələrindən məlum deyil. Osmantəpə yaşayış yerinin tədqiqi Naxçıvanın qədim sakinlərinin hansı yollarla obsidian yataqlarına doğru getdiyini də dəqiqləşdirməyə imkan verir. Obsidian alətlərin mikroskopik tədqiqi bu yaşayış yerinin obsidianın daşınmasında keçici yaşayış yeri kimi deyil, həmçinin insanların burada müəyyən müddət fəaliyyəti üçün istifadə olunduğunu göstərir.

Araşdırmalara əsasən demək olar ki, Osmantəpə sakinləri yarımqazma tipli evlərdə yaşamışlar. Bu tip evlər indi də maldar tayfalar tərəfindən istifadə olunur. Bu isə yaşayış yerinin qədim tarixə malik oilduğunu göstərir.Yaşayış yerində mədəni təbəqənin yığılması da bunu təsdiq edir. Yaşayış yerinin yüksək dağlıq ərazidə yerləşdiyini və burada iqlimin soyuq olduğunu nəzərə alsaq deyə bilərik ki, Osmantəpə yaşayış yeri mövsümi yaşayış yeri kimi istifadə olunmuşdur. Əmək alətlərinin tipoloji analizinə əsasən demək olar ki, Osmantəpənin qədim sakinləri başlıca olaraq maldarlıq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Lakin oraq dişləri və keramika məmulatı istehsal təsərrüfatının mövcud olduğunu təsdiq edir. Keramika məmulatının çox az miqdarda və kiçik parçalar halında aşkar olunması bizcə keramikalı Neolit dövrünün və istehsal təsərrüfatının yenicə başladığını göstərir. Əmək alətlərinin tədqiqi də bunu sübut edir.

Demək olar ki, Osmantəpə yaşayış yerinin materialları Mezolitdən Neolitə keçid dövrünü əks etdirir. Araşdırmalar obsidian alətlərin hazırlanmasında başlıca olaraq Göyçə və Zəngəzur obsidianından istifadə olunduğunu göstərir ki, bu da Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda keramikalı Neolitin yerli zəmində inkişaf etdiyini təsdiq edir. Tədqiqatlar göstərir ki, Osmantəpə sakinləri istehsal təsərrüfatının astanasında olmuşdur. Əmək alətlərinin tədqiqinə əsasən demək olar ki, yaşayış yerinin sakinləri başlıca olaraq ovçuluq, və heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. Əkinçiliyin mömcud olması ilə bağlı hələlik dəqiq məlumat yoxdur. Əmək alətlərinin tipoloji analizi əsasında demək olar ki, insanlar burada uzun müddət məskunlaşmışdır. Keramika məmulatının azlığı keramikalı Neolit dövrünün yeni başlandığını göstərir. Təhlillərə əsaslanaraq yaşayış yerində həyatın Mezolit dövrünün sonu və Neolit dövründə başlandığını demək olar.

• Baxşəliyev V. Osmantəpə yaşayış yeri Daş dövrünün yeni abidəsidir // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Elmi Əsərləri. İctimai və humanitar elmlər seriyası, 2021, № 1, s. 57–69.
• Baxşəliyev, Vəli. Neolit və Eneolit dövründə Naxçıvanın iqtisadi-mədəni əlaqələri (az.). Naxçıvan: "Əcəmi". 2021. 225s. ISBN 4700000000053.

• Christine Chataigner, Ruben Badalyan und Makoto Arimura: auf oxfordhandbooks.com (englisch), abgerufen am 30. April 2021.
• Ntv Azərbaycan, Osmantəpədəki tədqiqatlar haqqında hesabat Vəli Baxşəliyev: