Osmanlı–Müqəddəs İttifaq müharibələri
Osmanlı-Müqəddəs İttifaq müharibəsi (1683-1699) — Osmanlıların II Vyana mühasirəsində uğursuzluğa uğramasından cəsarət alan bir qrup Avropa ölkəsinin "Müqəddəs İttifaq" adı altında Osmanlılara qarşı birləşməsi və bu ölkələrin Macarıstan, Ukrayna və Dalmasiyada hakimiyyət qurub Balkanlardakı Osmanlı hakimiyyətinə böyük zərbə vurmaları ilə nəticələnmiş bir müharibədir. Osmanlı tarixində "fəlakət illəri" olaraq da adlanır. Xarici qaynaqlarda isə bu "böyük türk müharibəsi" olaraq bəhs edilir.
Qanuni Sultan Süleymanın 1526-cı ildə Mohaç döyüşünü qazanaraq Macar Krallığını süquta uğratmasından sonra Macarıstanın böyük bir hissəsi 150 ildən çox Osmanlı dövlətinin əsarəti altında qalmışdır.[1] Macarıstanın qalan hissəsi isə Avstriya hersoqluğu Habsburqlar sülaləsinin əlində idi. Katolik avstriyalılar öz hakimiyyəti altında olan protestant macarlarını katolikləşdirmə siyasətini davam etdirirdilər. Avstriya rəhbərliyi altında protestan macarlar Tökəli İmrənin (macar dövlət adamı) hakimiyyətində qiyam qaldırdılar və bəzi əraziləri əllərinə keçirərək Macarıstanın mərkəzi ərazisində padşahlıq qurdular. Tökəli İmrə dəfələrlə Osmanlıdan kömək istədi, lakin istəyi qəbul edilmədi. Avstriyanı məğlub edərək nüfuz qazanmaq istəyən sədrəzəm Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa IV Mehmedi Tökəli İmrənin yardım istəyini qəbul etməyə və Avstriya əleyhinə müharibə elan etməyə yola gətirdi.
Osmanlı ordusu 1683-cü ildə Avstriyaya qarşı səfərə çıxdı. Ordunun yol üstündə strateji əhəmiyyətə malik qüllələri ələ keçirməsi gözlənilərkən Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa birbaşa Vyananı mühasirəyə almaq qərarına gəldi. Mühasirə 2 ay davam etdi. Məlumata görə, sədrəzəmin yeniçərilərin şəhəri talan etməsinin qarşısını almaq üçün şəhərin könüllü təslim olmasını gözləyib və bu səbəbdən hücuma keçməyib. Bununla yanaşı, Krım xanı Murad Giray Dunay çayının şimalından gələn yardımın qarşısının alınmasında heç bir rol oynaya bilmədi. Nəhayət, Polşa kralı III Yan Sobeski 25 min əsgərlik bir ordu ilə Vyananın köməyinə yetişdi. İki rəqib arasında qalan Osmanlı əsgərləri ağır bir məğlubiyyətlə Belqrada geri çəkilməyə məcbur edildi.
Almandağı (Kahlenberg) döyüşü II Vyana mühasirəsini məğlubiyyətə uğradan meydan müharibəsidir (12 sentyabr 1683). Vyananın köməyinə gələn III Yan Sobeskinin başçılığı ilə Alman, Avstriya ve Leh orduları ilə Kahlenbergdə (Almandağı) qarşılaşan Osmanlı ordusu Budin Bəylərbəyi Böyük İbrahim Paşanın uğursuzluğu və Krım xanı Murad Girayın vaxtında döyüşə girməməsi səbəbindən məğlubiyyətə uğradı. Orduya başçılıq edən Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa bütün ələ keçirilənləri və ordu xəzinəsini buraxaraq çəkilməyi əmr etdi. Beləliklə, Vyana mühasirəsi uğursuzluqla nəticələndi.
Papa XI İnnokenti davamlı səyləri ilə Polşa kralı III Yan Sobeskini Vyanaya köməy etməyə razı salanların başında idi. Osmanlı ordusunun Vyanadan geri çəkilməsi üzərinə XI İnnokenti bu dəfə Osmanlıların Macarıstandan geri çəkilməsi üçün əlindən gələni etdi. Sobeskinin həmin mühasirə sonrası "Gəldik, gördük və Allahı fəth etdik" məktubu Vyanada əsası qoyulmuş ittifaq toxumunun Vatikana sıçramasına kifayət etdi. Papa bu müharibələr üçün milyonlarla scudo (günümüzdə istifadə edilməyən pul vahidi) sərf etməkdən çəkinməmişdir.
İttifaqa qatılacaq digər bir ölkə olan Venesiya Respublikasında isə bəzi dairələr hökumətin çox sülhsevər davrandığını iddia edirdi. Xüsusilə 1669-cu ildə Kritin itkisindən sonra intizamsız Venesiya qüvvələrinin Osmanlı torpaqlarına axını nəticəsində İstanbuldan gələn təzminat tələbinə hökumətin boyun əyməsi sülh əleyhdarlarını qəzəbləndirmişdi. Vyanadakı qələbə isə sülh əleyhdarlarının əlini daha çox gücləndirdi.
III Yan Sobeski və I Leopoldun İtaliyadakı elçilərinin uzun səyləri nəticəsində bu dövlətlərin və Roma Papasının nümayəndələri 1684-cü ildə Linzdə bir araya gəldi. Sobeski və Leopold Venesiyadan birbaşa Çanaqqalaya hücum etməsini istəyirdi. Bu istək baş verməsə də, sonda 5 Mart 1684-cü il tarixində ittifaqa Venesiya qatıldı. Avropada bu üç ölkənin Balkanlara üç qoldan hücum etməsi qərarlaşdırıldı.[2]
Linzde keçirilən görüşdə Rusiya və Səfəvilər ilə də görüş keçirilməsi tələb olundu. O illərdə Polşada olan Naxçıvan Katolik yepiskopu Dominikan Sebastyan Knabb Səfəvi hökmdarı Süleyman Şah ilə Sobeski arasındakı təmasları təmin edirdi. Papa İran ilə birlikdə Efiopiya xristianlarının da qızışdırılaraq Misirə hücum etməsini istəyirdi. Amma Süleyman Şah da, Efiopiya xristianları da ittifaqa qatılmadı.[2]
İttifaqın şimal cəbhəsində vuruşması hesab edilən Rusiya isə əvvəllərdə fəal olaraq müharibəyə qoşulmadı, 1676-1681-ci illərdə Osmanlı-Rus müharibəsi nəticəsində bağlanılan sazişə sadiq qaldı. Daha sonra isə 1686-1700-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsini başladaraq I Pyotr liderliyində 1687-ci ildə Krım, 1695-ci ildə Azov yürüşlərinə başladı.
Sobeski Papaya Hollandiya və İngiltərə donanmalarının da "Papa bayrağı" altında bu yürüşə qatılmaları çağırışını etdi. Papa bu təklifi dəstəkləməsə də, dininə bağlılığı ilə tanınan fransızların "Günəş Kralı" XIV Luiyə donanmasını ortaq düşmən üzərinə göndərməsi çağırışını etdi. Vyananın mühasirəsi və "Müqəddəs İttifaq" ərzində Avropada Osmanlı lehinə yeganə tarazlayıcı ünsür olan Fransa bu təklifi qəbul etmedi.[2]
Müqəddəs İttifaq daha faktiki olaraq qurulmamış olsa da, blokada içərisində Vyanada toplaşan İttifaq qüvvələri mühasirədən geri çəkilən bitkin Osmanlı-Macar qüvvələrini tutub onlara ciddi zərbə vurmaq məqsədilə vaxt itirmədən Osmanlı-Macar torpaqlarına hücuma keçdilər.
2 oktyabr 1683-cü il tarixində Yan Sobeski və Karl V Leopold Macarıstandakı xaçlı qoşunları və Türk müdafiə xətləri haqqında söhbət etdilər və hücum bölgəsinin hansı olacağına qərar verdilər. Əsl hədəfləri olan Nove Zamki elinin yağış səbəbilə sularla örtülməsi üzərinə Parkaniyə (Ciğerdelen) irəliləməyə qərar verdilər.[2]
7 oktyabr 1683-cü il tarixində Parkanidə meydana gələn savaşda qala qvardiya Qara Mehmed Paşa ilk hücuma keçən Sobeskinin qüvvələrinə uğurla qalib gəldi, Sobeski və qərargahları əsir alınma təhlükəsi ilə burun buruna gələrək geri çəkildilər. Amma iki gün sonra dərhal hazır və sayca Osmanlılardan üstün olan ittifaq qüvvələri böyük bir hücuma keçdi və Osmanlı Ordusuna böyük itki verərək bölgəni ələ keçirtdi.[2]
Parkani müharibəsindən sonra 1 Noyabrda Habsburq Ordusu Estergon qalasını mühasirəyə aldı və ələ keçirdi. Bu müddət ərzində Osmanlı tərəfində mühasirədə səhv edən komandirlər işdən azad edilir və Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa dağılan əsgərləri toplamağa çalışırdi.
1684-cü ildə Venesiya Müqəddəs İttifaqa qoşuldu və Osmanlı Dövlətinə müharibə elan etdi. Arxasınca Dalmasiyada Vışeqrad, Ayamavri kimi qalaları ələ keçirdi. Dalmasiyadakı Venesiya irəliləyişinə Osmanlılar yalnız Sinq zəfəri ilə cavab verə bildi.[3]
15 iyul 1684-cü ildə isə Habsburq rrdusu Buda qalasını mühasirəyə aldı. Qala komandiri Qara Mehmet Paşa müqavimət göstərərkən həlak oldu. Yerinə Bəy İbrahim Paşa gəldi. Özünə keçmiş sədrəzəm Mərzifonlu Qara Mustafa Paşa tərəfindən "Şeytan" ləqəbi götürmüş olan İbrahim Paşa düşməni zəiflədərək geri çəkilməyə vadar etdi və noyabrın 2-də Habsburq ordusu Budadan çəkildi. Bu uğur üzərinə padşah IV Mehmed İbrahim Paşaya göndərdiyi məktubda "şeytan" ləqəbini "mələk" olaraq dəyişdirdiyini bildirdi.[4]
19 avqust 1685-ci il tarixində Uyvar qalası 50 günlük mühasirədən sonra Habsburq Ordusu tərəfindən ələ keçirildi və 22 illik Osmanlı hökmranlığından çıxdı.
Bir il sonra 1686-cı ilin iyununda Venesiya ordusu Navarin qalasını işğal edib, bir müddət dincəlməyə keçərkən eyni ay Karl V Leonaldın komandanlığı altındakı Habsburq qüvvələri Budaya hücum etdi. 70 yaşlı son Bud bəylərbəyi Arnavut Əbdürrəhman Abdi Paşa 15 min əsgəriylə 18 min düşmən hücumunu məhv etdi.[4]
Mühasirənin üçüncü ayında 1686-cı il sentyabrın 2-də "Müqəddəs İttifaq" qoşunları altı istiqamətdən ümumi hücuma keçdi. Əbdürrəhman Abdı Paşa ölənə qədər müqavimət göstərdi, lakin şəhərin düşmən əlinə keçməsinə mane ola bilmədi. Budada Qanuni Sultan Süleyman ilə başlayan Türk hakimiyyəti sona çatdı. Bu da Osmanlı dövlətinin Macarıstan üzərindəki hakimiyyətini böyük ölçüdə itirməsinə yol açdı.
1686-cı ilin noyabrında da Avstriya ordusu Eger qalasını ələ keçirdi.
Hər cəbhədə irəli gedən "Müqəddəs İttifaq" qüvvələri 12 avqust 1687-ci il tarixində Osmanlı ordusunu Mohaç döyüşündə məğlub etdi və Valpo, Pojeqa kimi qalaları tutaraq irəliləməyə davam etdi.[3]
Osmanlı cəbhəsində ard-arda gələn məğlubiyyətlər getdikcə daha böyük narahatlıqlara yol açırdı. Avqustdakı Mohaç müharibəsi məğlubiyyətindən sonra ordu padşahın "dövlət işləri ilə məşğul olmadığı" səbəbilə cəbhəni tərk edib İstanbula getdi, "Ovçu" ləqəbli Sultan IV Mehmed taxtdan endirildi, yerinə qardaşı II Süleyman çıxarıldı.
Osmanlı dövləti qarışıqlığın içərisində olarkən Habsburq ordusu 1688-ci ilin sentyabr ayında Belqradı ələ keçirdi və xalqı qətlə yetirdi. Buna cavab olaraq Sultan II Süleyman Avstriya səfərinə çıxaraq Qladova və Orşova qalalarını aldı.[3]
II Süleyman taxta keçdikdə Zülfüqar Ağa adlı bir Osmanlı elçisi həm yeni padşahın taxta çıxmasını bildirmək, həm də mümkün sülh danışıqlarında iştirak etmək məqsədilə Vyanaya göndərildi. Zülfüqar Ağa Vyanada ehtiramla qarşılandı, İmperator I Leopoldun müşavirləri ilə görüşdü və 10 fevral 1689-cu il tarixində bir sülh konfransı keçirilməsinə qərar verildi.
10 fevralda olan konfransa Zülfüqar Ağa və yanındakı on nəfərlik Osmanlı nümayəndə heyəti ilə Venesiya, Polşa və Avstriya nümayəndələri iştirak etdi. Konfransda Venesiya nümayəndəsi ölkəsinin ələ keçirdiyi yerlər ilə Evbeya və Zakinf adalarını istəyərkən, Avstriya nümayəndə Timişvara və Aradı, Polşa nümayəndəsi isə bütövlükdə Podolyeni istədiyini bildirdi.
Bu istəklər qarşısında Zülfüqar Ağa sülh görüşünün nəticələnməyəcəyini anlamış və "Müqəddəs İttifaq" elçilərinə istehza ilə belə cavab vermişdir[4]:
|
Cənablar! Bizi böyük dövlətin sahibi zənn edir olmalısınız. Heyrət edirəm! Görəsən, paytaxti-cahan olan İstanbulu niyə istəmirsiniz? | 
|
Fransanın qərbi Avropada müharibə çıxaracağını eşidən Osmanlı sülh danışıqlarını yarıda qoyub döyüşməyə davam etmə qərarı almışdır.[5]
Rus çarının 1686-cı ildə "Müqəddəs İttifaq"a qatılıb Osmanlı dövlətinə savaş açması ilə Krımda daha bir cəbhə açıldı. Çar naibi Sofya Alekseyevnanın rəhbərlik etdiyi Boyar hökumətinin əmri ilə Rus ordusu 1687 və 1689-cu illərdə Osmanlı dövlətinə bağlı Krım xanlığının ərazisində iki böyük işğal hərəkatı həyata keçirdi.
1687-ci ilin may ayında knyaz Vasili Qolitsinin başçılığı ilə təxminən 100.000 nəfərlik rus ordusu Zaporojye və Don kazaklarını yanına alaraq Tatar torpaqlarına doğru yeridi. Bu hücuma hazırlanmış olan tatarlar yerlərini tərk etmiş və qənimətləri də yanlarına alıb çəkilmişdilər. Bu qeyri-müəyyənlyə görə rus ordusu geri qayıtdı.
1688-ci ildə ikinci bir yürüşün hazırlığı başladı. 1689-cu ildə bu dəfə 150 min nəfərə malik olan r us ordusu cənuba irəliləyirdi. Qarşılarına ilk çıxan tatarları məhv etdilər və mayın 20-də tatarların nəzarətindəki Perekop qalasına çatdılar. Uzun sürən blokada nəticəsində ruslar heç bir önəmli uğur əldə edə bilməyincə mühasirə sona çatdı. Uğursuzluğa görə Sofya Alekseyevna taxtdan endirildi və bu cür səfərlərin öhdəsindən gələ biləcək yeganə insan kimi görünən I Pyotr taxta çıxarıldı.
II Vyana mühasirəsində Köprülü ailəsindən Mərzifonlu Qara Mustafa Paşanın məğlub olması və edam edilməsi eyni ailədən olan Fazil Mustafa Paşanı əsəbiləşdirmişdir. 1689-cu ildə sədrəzəm olan Fazil Mustafa Paşa əvvəl orduda yeniliklərə getmiş, intizamsız əsgərləri cəzalandırmış, daha sonra Barutxanada (barut-enerjini saxlamaq üçün istifadə edilən texnologiya) müvafiq nizamlamağı edib, büdcəni bərabərləşdirərək səfərə çıxmışdır.
Avstriya ordusu 11 iyul 1690-cı ildə Nadkanije qalasını ələ keçirmişdi. Paşanın komandanlığı altındakı Osmanlı ordusu Krım xanı I Səlim Gərayın köməkçi qüvvələri ilə 21 avqustda Zerneçt toqquşmasında qalib gəldi. Daha sonra Belqrada gələn Osmanlı ordusu 8 oktyabr 1690-cı il tarixində Belqradı geri aldı. Müharibə zamanı 15 min, müharibədən sonra isə 10 min Avstriya əsgəri öldürüldü.[3]
Avstriya yürüşündəki Fazil Mustafa Paşa Salankamende düşmən ordusu ilə qarşılaşdı. Çox intensiv toqquşmalar nəticəsində Avstriya ordusunda ilk dağılmalar başladı, bu arada Krım xanının ordusu da Osmanlı ordusu tərəfində döyüşmək üçün irəliləyirdi.
Tam müharibə davam edərkən Fazil Mustafa Paşanın alnına dəyən bir güllə səbəbilə ölməsi Osmanlı xətlərinin həll edilməsinə yol açdı. Osmanlı ordusunun çırpındığını görən Habsburq qüvvələri tam hücuma keçdilər. Krım xanı döyüş yerinə gələndə dağılmış Osmanlı ordusu ilə qarşılaşdı.[3]
Sədrəzəm və Sərdarı Əkrəm (padşahın qatılmadığı səfərlərdə ordu komandirliyi edən sədrəzəmə verilən ad) Fazil Mustafa Paşanın ölməsi Osmanlı ordularının geriləməsinə və "Müqəddəs İttifaq" güclərinin yeni hücumlarına səbəb oldu. 1692 və 1693-cü illərdə polyaklar Dunaya enib Kamaniçə əyalətini və Varad (Oradya)nı aldılar. Venesiyalılar isə Dalmasiyada irəlilədilər və Qabella qalasını aldılar.[3]
1694-cü ilin sentyabrın 21-də Venesiyalılar kapitan-general Antonyo Zenin başçılıq etdiyi Venesiya donanması Egey dənizinə girərək Xios adasına 9000 hərbçi çıxardı.[6] 2000 əsgərdən ibarət olan Osmanlı qərargahı əvvəl daxili qalaya çəkilsə də, dənizin bombardılmasından sonra Osmanlı qərargahı venesiyalılarla edilən razılığa əsasən Xios adasında yaşayan müsəlman xalq ilə birlikdə müqavilə şərtlərinə əməl edilərək heç toxunulmadan gəmilərlə Çeşməyə aparıldı.[3][6]
1695-ci ildə taxta çıxan II Mustafa dövründə Osmanlı cəbhəsində Mezomorto Hüseyn Paşa komandanlığı altındakı Osmanlı donanmasının uğurları və Körpülü Hacı Hüseyn Paşanın səyləri gözə çarparkən İttifaq cəbhəsində isə Savoy Şahzadəsi Evgen önə çıxdı. Padşah II Mustafa isə Avstriya yürüşlərində ordusunu uğurla idarə etmiş olmasına baxmayaraq Zenta məğlubiyyəti ilə ordusu məhv edilmişdir.
9 fevral 1695-ci il tarixində Mezomorto Hüseyn Paşa Koyun adaları dəniz müharibəsi ilə Xios adası ətrafındakı Venesiya blokadasını qaldırdı. Dərhal ardından fevralın 18-də Osmanlı donanması Xios adasını venesiyalılardan geri aldı. Mezomorto Hüseyn Paşa kaptan-ı dəryalığa, Kapitan-ı dərya Hacı Hüseyn Paşa isə Xaos adasının mühafizəsinə gətirildi.[3]
1695-ci ilin sentyabrın 19-da Xios və Kosu vurmaq üçün gələn 96 gəmilik Venesiya donanması Lesbos adası Zeytinburnu qarşısında yenə də məğlub edildi. Zeytinburnu dəniz müharibəsi adlandırılan bu toqquşmada Venesiyalıların 10 gəmisi batdı və Venesiyalılar Egey dənizindən çəkildi. 5 iyul 1697-ci ildə Bozcaadaya (Tenedos) ilərləyən Venesiya donanması Bozcaada dəniz müharibəsində yenidən məğlubiyyətə uğradıldı.[7]
1695 və 1696-ci illərdə Rusiya çar I Pyotrun komandanlığı altında Osmanlıların nəzarətindəki Azov bölgəsinə iki yürüş təşkil etdi.
1695-ci ilin yazında I Pyotr 90 mindən çox bir ordu ilə [8] Azovdakı 7000 nəfərlik Osmanlı qərargahına hücum etmək üçün yola çıxdı. Bu ordu yalnız qalaya hücum edəcək olan ordu idi, bundan başqa, Boris Petroviç Şeremetevin başçılığı ilə 120000 nəfərlik bir ordu ilə Krım xanlığından gələ biləcək bir hücumun qarşısını almaq üçün Dnepr çayı sahillərinə yerləşdirilmişdi.
7 iyunda qala mühasirəyə alındı, amma Feodosiya bəylərbəyi Murtuza Paşa və Krım şahzadə I Kaplan Gərayın tabeliyində olan Osmanlı qoşunlarının müqaviməti üzündən bir nəticə əldə edilmədi və qala mühasirədən azad edildi.
1695-ci ilin sonlarında Rusiyada ikinci səfər hazırlığı başladı. Mühasirəyə dənizdən kömək olacaq 2 əsas müharibə gəmisi, 4 brander və 23 qaleradan (döyüş gəmisi) ibarət olan bir "Azov Donanması" inşa edildi. Komandir Boris Petroviç Şeremetevin 75000 nəfərlik süvari ordusu yenidən Dnepr sahillərinə yerləşdirilərkən, Aleksey Şeynin başçılığı ilə 75000 nəfərlik əsas qüvvə 23-26 aprel tarixlərində həm qurudan, həm də Voronej və Don çayları üzərindən Azov qalasına doğru irəlilədi. Çar I Pyotr isə qalera donanmasında idi, o da donanmasıyla 3 mayda Azova doğru hərəkət etməyə başladı.
Azov qalası qurudan və dənizdən davamlı bombardman edilərkən 14 iyunda Türk donanması regiona gəldi, amma müharibədə iki gəmi itirdikdən sonra müharibədən çəkildi. İlk mühasirədə onsuzda olduqca tələf olan qaladakı dəstək qüvvət almayan Türk qarnizonu 17 iyul tarixində Ukrayna və Don Kazaklarının xarici divarı tamamilə ələ keçirməsinə mane ola bilmədi. Nəhayət, 19 iyulda qala qarnizonu təslim oldu.
II Mustafa özündən əvvəlki padşahların etmədiyini edərək ordusunun başında səfərə çıxmaq istəyirdi.[9] Eyni dövrlərdə gələn Mezomorto Hüseyn Paşanın uğurları və ilk Azov müqaviməti də padşahı ürəkləndirmişdi. 1695-ci ilin iyun ayında ilk səfərinə çıxan sultan II Mustafa Timişvarı mühasirəyə almaq üçün gözləyən Habsburq ordusu komandanı Qraf Veterani və Saksoniya elektörü (imperator seçiminə qatılma haqqına sahib şahzadə) I Fridrix Avqust gözləyirdi. Ordunun başına keçən Veterani Osmanlının iki hücumunun qarşısını aldı, amma üçüncü hücumda yaralanıb öldü və ordusu dağıldı, beləliklə, 22 sentyabr Luqojda Avstriya ordusu məğlub edildi, Luqoj qalası da fəth edildi. 3 avqust 1696-cı ildə Fridrixin təkrar Timişvara hücum etməsi üzərinə ikinci yürüşünə çıxan II Mustafa 27 avqustda Ulaşda Habsburq ordusunu yenidən məğlubiyyətə uğratdı.[3]
Bu sırada Avstriya uzun müddətdir içində olduğu və Fransaya qarşı döyüşdüyü 9 il müharibələrini 1697-ci ildə bitirmiş və Osmanlı dövlətinə sülh təklifi göndərmişdi. Bu zaman ölən III Yan Sobeskinin yerinə Polşa taxtına Saksoniya elektörü Fridrix keçmiş, onun yerinə Avstriya ordusunun başına isə Fransız əsilli uğurlu komandir Savoy Evgen gətirilmişdi. II Mustafa da sülh təklifini rədd etmiş, Avstriyaya üçüncü yürüş üçün hazırlıqları başlatmışdı.[9]
13 aprel 1697-ci il tarixində Ədirnə sarayındakı Arz otağının (görüşmə yeri) önünə tuğlar (bayraqlar) sancıldı. Aprelin 18-də Sultan II Mustafa 100.000 nəfərlik bir qüvvə ilə üçüncü yürüşünə çıxdı. Yol üzərində avstriyalıların Bihke qalası önündə çökməsi və Herseqovinada Venesiyalıların çəkildiyi xəbərləri ordunun əhvalını yükseltdi.
11 avqustda Belqrada gələn padşah komandirləri ilə birgə 12 avqustda ali hərbi məclisi topladı. Məclisdə iki görüş ortaya çıxdı: Ya Sava çayı üzərindən Petrvaradinə keçiləcək, ya da Tisa çayından qarşıya keçiləcəkdi. Körpülü Hacı Hüseyn Paşa "Üçüncü dəfədir yürüş edib düşməndən bir qarış torpaq almadan evinizə qayıdırsınız. Əgər kifayət qədər təchizatınız varsa, Petrovaradini mühasirəyə alın" deyə fikir bildirmişdi. Amma bu fikir qəbul edilmədi.[9]
Daha sonra Timişvari qvardiyası Cəfər Paşa düşərgəyə gəldi və məclisə qatıldı. Cəfər Paşa da Titel qalasının yerləşdiyi yerdən Zenta istiqamətində getmək və Macar ərazilərində böyük miqyaslı əməliyyat keçirildikdən sonra ən son olaraq Petrovaradinə keçilməsi istiqamətində fikir bildirdi. Hacı Hüseyn Paşa və Anadolu bəylərbəyi Misirlizadə İbrahim Paşa bu planı təhlükəli zənn etsələr də, Cəfər Paşanın II Mustafa ilə əvvəldən mövcud olan yaxın əlaqələri səbəbindən Zenta istiqamətində gedilməsinə qərar verildi.[9]
Osmanlı ordusu irəliləyərkən Şahzadə Evgen Petrovaradinə çəkilmişdi.[10] Sədrəzəm Almas Mehmed Paşa avstriyalılar buraya daha yeni yerləşərkən dərhal hücum etmə təklifini etdi, amma təklif qəbul edilmədi. Osmanlıların Tisa çayı istiqamətində getdiyini eşidən Evgen sürətlə Tisaya yönəldi, burada Osmanlı ordusunun böyük hissəsi körpüdən keçməmişdi. Evgenin gəldiyi xəbəri alınanda keçid sürətləndi, amma bu yetərli olmadı, qurulan körpü həddən artıq yük götürmüş və dayanıksızlaşmış, parçalanmışdı. Sonda toqquşma başladı, çayı keçə bilməyən Osmanlı Ordusu mövqe almağa qərar verdi, bu işə Avstriya artilleriyasının qarşı sahilləri heç bir qarşılıq almadan bombalamasına yol açdı. Sonda ordu 30,000-ə qədər itki verərək dağıldı və geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Sədrəzəm Almaz Mehmed Paşa öldü. Kantemir kitabı Almas Mehmed Paşanın şəhid olmadığını, yeniçəriləri tərəfindən öldürüldüyünü yazır.[10]
Bu müharibə sonunda Avstriya qoşunları əlinə keçən Osmanlı ordusuna aid əşyaların hamısı şəxsən Şahzadə Evgen tərəfindən Avstriya imperatoruna hədiyyə edilmişdir. Hədiyyələr arasında bunlar var idi: Sədrəzəm Almas Mehmed Paşanın sinəsində yerləşən sedaret möhürü(Osmanlı dövründə son dövlət möhürü) [11], ordudakı 6000 maşın dolusu qiymətli əşya [12], 80 böyük top və 56 kiçik top; minlərlə dəvə, at, öküz; padşahın 8 atla çəkilən arabası; Mehtərxananın bütün çalğı alətləri; 40 min florinlik xəzinə; Macarıstan Krallığının tacı; 423 bayraq və vəzirlər üçün 7 at tuğu; 10 nəfər qul hərəmxana qadını və üç böyük sandıq dövlət sənəd arxivi [10].
Zenta müharibəsi Osmanlı-Müqəddəs İttifaq müharibələrinin son əhəmiyyətli toqquşmasıdır.
Zenta müharibəsi ilin axırlarında keçirildiyi üçün Avstriya qüvvələri komandanı Şahzadə Evgen Zenta müharibəsindəki qələbəni digər bir böyük təsirli hərəkat ilə, xüsusən Timaşvar qalasını mühasirəyə alıb ələ keçirmə ilə təqib edə bilməyəcəyini anladı. Amma qış gəlmədən Osmanlılara başqa bir zərbə vurmaq istəyirdi. Bunun üçün böyük Avstriya ordusunun bir hissəsi ilə Osmanlı əyaləti olan Bosniyaya hücum etməyə qərar verdi. Hədəfi Bosniyanın əyalət mərkəzi Sarayevo ələ keçirmək idi. Avstriya ordusunun bu hücum üçün yaradılan hissəsi 13 sentyabr 1697-ci ildə sərhəd olan Dunay çayı üzərindəki Osekdən (müasir Xorvatiyanın 4-cü böyük şəhəri) ayrıldı və bu ordu çox əyri-üyrü yollardan keçərək sentyabrın 3-də Sarayevoya irəlilədi. Osmanlılar şəhəri tərk etmişdilər. Avstriya ordusu şəhərə girib talan etdi; Binalar xarabaya döndərildi və şəhər tamamilə yandırıldı.[13] Şahzadə Evgen müharibə jurnalında bunu belə ifadə etmişdir:[14]
Şəhər tamamilə yandırıldı; Hər bölgə boş yanğın sahəsinə çevrildi. Əsgərlərimiz düşməni qovaladılar və əldə etdiklərini, qadınları, uşaqları gətirdilər.
Ertəsi il 1698-ci ildə Avstriya ordusu yaz və payız mövsümlərində heç əhəmiyyətli döyüş hərəkatına girişmədi. Bunun əsas səbəbi Avstriya imperiyasının dövlət xəzinəsinin hərbi hərəkatlar, mühasirələr və müharibələr nəticəsində boş olması və hərbi xərclər üçün yeni maliyyə vəsait tapmağın mümkünsüz olmasıdır. 1698-ci ilin yazında Avstriya ordusu əsgərləri sanki yaz tətilindəymiş kimi bekar oldular. Amma ordunun seçmə piyadalar ("dragoner") alayının ikisində böyük bir üsyan çıxdı. Bu üsyanda əsgərlər zabitlərini tutub həbs etdilər və onları istəklərini qarşılamaq üçün girov kimi istifadə etməyə başladılar. Lakin baş komandan olan Şahzadə Evgen üsyançılara qarşı çox sərt və amansız olaraq ordusunda çıxan bu əsgər qiyamını yatırtdı. Bu iki alay içində olan üsyançı əsgərdən tək birini belə bağışlamadı. Üsyanın başçısı olan 12 əsgəri güllələdi və 20 hərbiçini asdıraraq edam etdirdi. Digər üsyançı əsgərlərin hamısına meydan dayağı cəzası verərək bu cəzanı mərhəmətsizcəsinə yerinə yetirdi. Bu cəza tətbiqindən neçə əsgərin öldüyü; bir neçəsinin isə əlil olduğu sənədlərdə yazılmışdır.[13]
Avstriya imperatoru Leopold Avropada gözlənilən dəyişmələrə də diqqətini çəkdiyi üçün "Osmanlı-Müqəddəs İttifaq Savaşlarının" müvafiq bir sülh müqaviləsi ilə sona çatdırmağı çox istədiyi anlaşılırdı. Avropada yaxın gələcəkdə ortaya çıxacaq olan problem ağıl, fiziki və psixoloji baxımdan əlil olan və heç oğlan övladı olmayan İspaniya Kralı II Karlosun yerinə kimin gəlib İspaniya Kralı olacağı idi. İspaniya krallığına ən uyğun iki təyinat var idi və bunların ikisi də İspaniya kralı olmuş III Filipin nəvəsi və IV Filipin kürəkənləri idi. Bu iki mümkün varislərdən biri Avstriya imperatoru Leopold, digəri isə Fransa Kralı XIV Lüdovik idi. Bu iki hökmdar da digərinin İspaniya kralı olmasını qəbul etmir və müharibə belə edəcək bir vəziyyət olaraq görürdülər. Bunun üçün Avstriya imperatoru Leopold yaxın gələcəkdə Fransaya qarşı qərbi Avropada mütləq müharibə edəcəyini bilirdi.[15] Şərqi Avropada aparılmaqda olan Osmanlı-Kutsal İttifaq Müharibələrini çox tez bir zamanda sona çatdırmaq istəyirdi.[6]
Yeddi Birləşmiş Əyalət Respublikası və Böyük Britaniya Fransa ilə İspaniyanın vahid bir kral Fransa Kralı XIV Lüdovik tərəfindən idarə edilməsini bir pis yuxu kimi görürdülər. Bunun üçün Yeddi Birləşmiş Əyalət Respublikası və Böyük Britaniya Osmanlı dövləti ilə Müqəddəs İttifaq Dövlətləri arasında müharibənin sona çatdırılması üçün vasitəçi olmağı təklif etdilər. Həm Osmanlı dövləti, həm də Avstriya bu müzakirələri tezliklə başlayıb bir sülh müqaviləsinin imzalanması üçün çox istəkli idilər.[6]
Avstriya imperatoru Leopold Müqəddəs İttifaqa daxil olanlarla bu barədə məsləhətləşdi. Avstriyaya aldanan Venesiya sülhdən yana görünürdü. Osmanlılardan dana çox ərazilər ələ keçirəcəklərini ümid etdikləri üçün Polşa və Rusiya müharibənin davam etdirilməsini istəyidilər. İmperator Leopold Çar I Pyotr ilə Vyanada ikili iclas keçirmişdi, amma bu görüşdə razılığa gəlməmişdilər. Çar israrla Kerç qalasının Rusiyaya təslim edilməsini istəyirdi. İmperator Leopold sülh danışıqlarında bu məsələyə toxunacağına, lakin Osmanlıların bunu heç vaxt qəbul etməyəcəklərini demişdi. Çar I Pyotr bunun üzərinə sülhü kimin istədiyini soruşdu və imperator qəti mövqeyini ortaya qoyaraq bütün xristian dünyasının istədiyini söylədi. Çar I Pyotr vasitəçi olaraq görünən İngiltərə və Hollandiyanın öz ticari mənfəətləri üçün sülh istədiklərini iddia etdi, amma imperator buna razı olmadı. Polşa isə bu müharibələr ərzində heç bir uğur qazana bilməmişdi, amma illərdir ələ keçirməyə çalışdıqları Kameniçeni istəyirdilər. İmperator Leopold sülh müzakirələri zamanı Polşa maraqlarının qorunacağına zəmanət verdi və bundan sonra Polşa da sülhə razı oldu.[16]
Zenta müharibəsindən sonra sağ qalan Osmanlı qoşunları Dunay sahillərinə çəkilmək məcburiyyətində qalmışdılar. Avstriyanın Zenta müharibəsində qələbəsi Müqəddəs İttifaqa daxil olan digər dövlətlərin də Osmanlı dövləti ərazilərinin bir hissəsini ələ keçirməyə təşviq etdi. Venesiyalılar Peloponnesdən irəliləyərək Afinanı ələ keçirdilər; Dalmasiya sahillərində qalan Osmanlı korpuslarını fəth etdilər və Bosniya vilayətinə daxil olaraq buradakı bir çox qalanı işğal etdilər. 1695-ci ildən etibarən Rusiya Krım tərəflərinə hücuma keçmişdi və 1696-cı ildə Azov qalasını ələ keçirdilər. Bütün bunlar Osmanlı dövlətini yenidən sülh istəməyə təşviq edirdi.[16]
Rumın əsilli (1673-1723) dövründə yaşamış tarixçi Dmitri Kantemiroğluna görə, budəfəki sülh danışıqları üçün bünövrə yaradan Divan-ı Humayun (Osmanlı dövründə ölkənin önəmli işlərini görən qurum) baş tərcüməçisi olan Aleksandr Mavrokordatos idi. Mavrokordatos sülh məsələsini öncə sədrəzəm Hacı Hüseyn Paşa ilə sonra da İngiltərə və Hollandiya səfirləri ilə danışmış və hər iki tərəfin elçilərinə Osmanlının sülh istədiyini söyləyib onları vasitəçilik etməyə razı salmağa çalışmışdır.[17]
İngiltərə və Hollandiya Vyanada imperatorun müttəffiqlərini sülh bağlaması barədə Avstriya ilə müqaviləsini təmin etdiyi xəbərini Osmanlı dövlətinin elçilərinə çatdırdılar. Beləliklə, İngiltərənin İstanbul səfiri Uilyam Paget və Hollandiya səfiri Yakabus Kollers Ədirnəyə getdilər və orada sədrəzəm Hacı Hüseyn Paşa ilə danışıqlar apararaq sülh məqamında vasitəçilik edə biləcəklərini bildirdilər.[16]
Əsasən, sülh tərəfdarı olan sədrəzəm bu dəfə Sultan II Mustafa ilə görüşdü. Sultan II Mustafa sülhə ancaq Osmanlılar tərəfindən itirilən torpaqların heç olmasa bir qisminin geri verilməsi halında razı olacağını, yoxsa sülh danışıqların əleyhinə olduğunu bildirdi. Amma sədrəzəm bunun ancaq son məğlubiyyətdən sonra hərbi zorla olmuyacağını padşaha inandırdı və II Mustafa sülh müzakirələrinin açılmasına razı oldu. Sonra Hacı Hüseyn Paşa dövlət xadimləri ilə bir tədbirdə sülh üçün əsasları açıqladı. Bu əsaslar, xülasə, 16 il davam edən savaşların dövlətin daxili vəziyyətini hər yerdə pozması; müharibə üçün maliyyə qaynaqlar olaraq fövqəladə vergilərə əl atılmasının xalqı əzməsi; kəndli xalqın kəndlərini boşaltması; Anadoluda asayişsizliyin artması; Rumeli də isə xristian tebanın (xalq) ayağa qalxmağa hər zaman hazır olması; Bağdad və Bəsrə ətrafında bəzi Ərəb üsyanları çıxması və müharibə üçün əsgər və silah-sürsat tədarükünün çox çətin, hətta mümkünsüz hala gəlməsidir.[16]
Sədrəzəm Hacı Hüseyn Paşa Reis-ül Küttablar (Osmanlı dövründə xarici işlərdən məsuliyyətli olan dövlət adamı) Rami Mehmed Əfəndi ilə Divan-ı Humayün tərcüməçisi Aleksandr Mavrokordatosa vasitəçi İngiltərə və Hollandiya elçiləri ilə görüş vəzifəsi verdi. Bu danışıqların əvvəlində İngiltərə elçisi Uilyam Paget Rami Mehmed Əfəndiyə əvvəl hansı şərtlərlə vasitəçilik edəcəyini söylədi. Buna görə, Avstriya imperatoru ittifaqa daxil hər bir ölkənin ələ keçirdiyi ərazilərin öz əlində qalması şərti ilə sülh danışıqlarına razı olduqlarını, Osmanlı dövləti buna razı olmazsa, vasitəçilik etməsinin qeyri-mümkün olduğunu söylədi. Elçi Uilyam Paget sonra əgər Osmanlı dövləti bunu qəbul etməyib özü vasitəçilik etməsə, nələr ola biləcəyini düşündüyünü dedi. Elçiyə görə, bu halda Müqəddəs İttifaq müharibəsi davam etdiriləcəkdi. Bu halda müttəfiqlərin Belqrada hücum edib Timişvarini də mühasirəyə alıb əllərinə keçirəcəklərini bildirdi. Dunay çayına nəzarət edəcəkləri üçün Osmanlıların su üzərindən hərəkəti dayanacaq və su üzərindən nisbətən ucuz və asan hazırlaşmaq imkansızlaşacaqdı. Qurudan hazırlığın isə çox çətin olduğunu bildirdi. Bu halda Osmanlıların Dunay çayı üzərindəki və qarşısındakı ərazilərin hamısını itirəcəklərini düşündüyünü bildirdi. Rami Mehmed Əfəndi bunları sədrəzəmə çatdırdı və Osmanlı dövlətinin elçisi də bundan xəbərdar oldu.[16]
Bundan sonra sədrəzəm bir divan iclası keçirdi. Bu iclasda vəzirlərin yanında Krım xani Səlim Gəray; Seyid Feyzullah Əfəndi, Rumeli və Anadolu kadıəskərləri (Osmanlı İmperatorluğunda hərbi hakim), Yeniçəri Ağası və külkethüdası iştirak etdi. Bu iclasda rəsmi olaraq Osmanlı hökumətinin sülhdən yana olduğu qərarı verildi. Hacı Hüseyn Paşa bu qərarı vasitəçi elçilərə çatdırdı və onlar da bunu Avstriya hökumətinə bildirdilər. Bütün bu proseslər olmaqdaykən atəşkəs olmamışdı və bütün cəbhələrdə lokal qarşıdurmalar davam etməkdəydi.
Osmanlı hökumətinin sülh danışıqları təklifi Avstriyaya çatdırıldı və bir müddət sonra Avstriyadan cavab gəldi. İki məsələdən başqa Avstriya hökuməti Osmanlıların təklifini qəbul edirdi. Bunlardan biri Osmanlı dövlətinin Erdelin katolik zülmünden qaçan protestantların sığınacaq yeri olduğu üçün katoliklərə verilməyib Osmanlı dövlətinin əlində olması istəyi haqqında idi. Digəri isə Rusiyanın da sülh danışıqlarına qoşulması tələbi idi. Osmanlı dövləti Rusiyanın sülh danışıqlarına qoşulmasını qəbul etdi. Lakin Osmanlı sədrəzəmi Erdeldeki protestantların maraqlarının qorunmasında israr edirdi. Bu münaqişə üzərində Avstriya bir təklif etdi. Sülhün bütün İttifaq üzvləri ilə birlikdə edilməsi lazım olduğunu və digər Osmanlının görüş istəkləri ilə razı olduğunu, lakin Osmanlıların Erdel üzərindəki istəklərinin qəbul edilməyəcəyi açıq şəkildə bildirilmişdi. Avstriyanın bu israrlı mövqeyi qarşısinda sədrəzəm Erdel məsələsində son Avstriya təklifini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Bu şərtlər 27 yanvar 1689-cu il tarixində Ədirnədə bir protokol imzalandı və beləliklə, sülh danışıqlarının hazırlıqlarına rəsmən başlanmış oldu.[16]
1698-ci ildə İngiltərə və Hollandiyanın vasitəçiliyi ilə Avropada döyüşən dövlətlərin nümayəndələrinin Macarıstanın Karlovitsa qəsəbəsində toplanıb anlaşmasına qərar verildi.[3]
Zenta müharibəsindən sonra son Osmanlı qüvvələri də dağılmış, Habsburq orduları Macarıstan şəhərlərini və buradakı Osmanlı qala və tahkimatlarını (döyüş vaxtı əsgərlərin qorunması üçün inşa edilmiş binalar) ələ keçirmişdi. Bu şəhərlərdəki Osmanlı qarnizon qüvvələri və Müsəlman xalq düşmənə müqavimət göstərə bilməmiş, əksəriyyətlə, məhv edilmişdi. Rusiya hədəfi olan Azov və ətrafını 1696-ci ildən bəri əlində tutur, venesiyalılar Dalmasiya sahillərində hakimiyyət qurmuş, lex (hindistan) orduları isə Podoleni işğal etmişdi.
Müqəddəs ittifaq qoşunları sürətlə hərəkət edib özlərinə yaxın olan Osmanlı nöqtələrinə sürətli axınlar keçirərkən, səfərə çıxmaq üçün İstanbuldan böyük ordularla hərəkət etməyə məcbur olan Osmanlı ordusu zəif və yöndəmsiz quruluşu ilə məğlubiyyətə məhkum olmuşdu.
Osmanlı tərəfində olan II Mustafanın Avstriya yürüşləri uğursuz olduqdan sonra padşah müharibələrləri dayandırmışdı. Bu üzdən məğlubiyyətinin səbəbləri və nəticələri yaxşı təhlil edilməmiş, bu müharibələrdən sonra hər hansı bir yenilik hərəkatı olmamışdır.
Osmanlı ilə Avstriya, Polşa, Venesiya, və Rus çarlığı arasında başlayan danışıqlar iki ay davam etdi. Sonda 1699-cu ilin yanvarın 26-da Karlovitsa müqaviləsi imzalandı. Sazişə görə, Avstriya Macarıstan və Transilvaniyanın böyük hissəsini aldı. Polşa Podoleni, Venesiya isə Dalmasiya sahilləri ilə Peloponnesi almış oldu.
Saziş, xüsusilə Balkanlar və Mərkəzi Avropadakı Osmanlı hakimliyinin sona çatmasına, Habsburq hakimiyyətinin başlamasına işarə verdi.
Saziş ilə Müqəddəs Roma imperiyası 249.000 km2, Venesiya 32.000 km2 və Polşa 45.000 km2 ərazi əldə etdi. Bu müqavilə ilə Osmanlı 326.000 km2 ərazisini itirdi.[19]
Osmanlı İmperatorluğu ilə Rusiya Çarlığı 1700-ci ildə İstanbul müqaviləsi adlı ayrıca bir saziş imzaladılar. Sazişə görə, Azov qalası və ətrafının Rusiyada verilməsi qəbul edildi.
Azovun alınması Rusiyada uzun sürən müharibəyə və itkilərə baxıldığında kiçik bir qazanc kimi görünsə də, gələcəkdə Rusiyanın bir donanma qüvvəsinə çevrilməsində çox mühüm bir amil oldu və Karlovitsa ilə İstanbul müqavilələrində Rusiyanın əlində mühüm bir kozur oldu. Azovda bir dəniz bazası quran Pyotr bunu da yetərli görməyib Taqanroqda yeni bir baza qurdu və Rus Qara dəniz donanmasının təməllərini atdı. Yenə də Krımda davam edən Osmanlı hakimiyyəti üzündən Azov o illərdə Rusiyanın Qara Dənizə tam açılımasını təmin edə bilmədi.
Azovun alınması və bunun Osmanlılar tərəfindən qəbul edilməsi sayəsində I Pyotr Osmanlı cəbhəsini bağlayıb, marağını Baltik dənizinə yönəltdi və şimalda İsveç ilə müharibəyə başladı (Şimal müharibəsi (1700-1721)).[20]
Bu müqavilə ilə də Osmanlı dövləti 20.000 km2 torpaq daha itirdi. Beləliklə, Osmanlının ümumi torpaq itkisi 346.000 km2-ə çatdı.[19]
- 1683 - Vyanada toplanan Müqəddəs İttifaq Ordusu Osmanlı torpaqlarına hücuma keçdi.
- Dunay çayı üzərində aparılan Parkanami müharibəsində Qara Mehmed Paşa Soieskinin ordusunu dayandıra bildi, amma arxadan gələn kütlə orduya məğlub oldu. (7 oktyabr)
- Habsburq ordusu Estergon qalasını ələ keçirdi. (Noyabr)
- 1684 - Venesiyalılar Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdilər; Vışeqrad, Peloponnes, Ayamavri və Dalmasiyada bir çox qala venesiyalıların əlinə keçdi. (İyun-sentyabr)
- 1685 - Osmanlı ordusu venesiyalılara qarşı Dalmasiyada Sing müharibəsində qalib gəldi. (Aprel) Lakin Avstriya cəbhəsində Uyvar qalasını itirdi. (Avqust)
- 1686 - Venesiyalılar Navarin qalasını işğal etdilər. (İyun)
- V Karl Leopoldun komandanlığı altındakı Müqəddəs İttifaq qüvvələri Buda hücum etdi. (Sentyabr) Bud qalası Habsburqların əlinə keçdi. Macarıstandakı Osmanlı hakimiyyəti sona çatdı.
- 1687 - Mohaç müharibəsində Osmanlı ordusu 20 min itki verərək məğlub oldu. (12 avqust)
- 1688 - Belqrad qalası əldən çıxdı; Belqradı əhatə edən Habsburq ordusu qalanı ələ keçirdi, qaçmağa çalışan xalq qılıncdan keçirildi. (Sentyabr)
- Belqradın məğlubiyyəti Avstriyalılara Balkanların yolunu açdı. Bosniya, Transilvaniya və Valaxiya avstriyalılar tərəfindən işğal edildi. Bu irəliləyiş qarşısında Osmanlı qüvvələri qarşı tərəfə hücuma başladılar. 30 oktyabr 1688-ci il tarixində Çələbi İbrahim Paşa komandanlığı altındakı Osmanlı qüvvələri Eqer qələbəsini qazandılar.
- 1689 - Padşah II Süleyman Avstriya səfərinə çıxdı. (İyun) Sultanın komandanlığı altında Qladova və Orşova qalası alındı.
- 1690 - Krım xanı I Səlim Gəray Rumelini düşmən işğalından təmizlədi və Ədirnəyə gəldi. (Fevral)
- Nadkanij qalası düşmənin əlinə keçdi. (İyul)
- Transilvaniyada avstriyalılara qarşı Zerneçt müharibəsində qələbə qazanıldı. (Avqust) Sədrəzəm Fazil Mustafa Paşanın komandanlığı altındakı Osmanlı ordusu Belqradı geri aldı. (8 oktyabr)
- 1691 - Vlyora qalası venesiyalılardan geri alındı. (Mart) II Süleyman öldü və yerinə II Əhməd keçdi. (22 iyun)
- Avstriya səfərindəki Fazil Mustafa Paşa Salankamen müharibəsində döyüş meydanında öldü və müharibə uduzuldu. (19 avqust)
- 1694 - Venesiyalılar Xios adasına əsgər göndərdi, ada qarşıdurma olmadan təslim edildi. (21 sentyabr)
- 1695 - II Əhməd öldü və yerinə II Mustafa taxta çıxdı (6 fevral)
- Kaptan-ı dərya Mezomorto Hüseyn Paşa Koyun adaları müharibəsi ilə Xios adası ətrafındakı Venesiya mühasirəsindən azad olundu (9 fevral) və **Xios adasını venesiyalılardan geri aldı. (18 fevral) Təqib edilən Venesiya donanması Zeytinburnu müharibəsində yenidən uduzdu və Venesiyalılar Egey dənizindən çəkildi. (18 sentyabr)
- İyunda ilk səfərinə çıxan Sultan II Mustafa Luqoş müharibəsində Kont Veteraninin başçılığı ilə Avstriya ordusunu məğlub etdi, Luqoş qalasını fəth etdi. (22 sentyabr)
- Feodosiya bəylərbəyi Murtuza Paşa və Krım şahzadəsi I Kaplan Gəray Azov qalasında 96 günlük Rus mühasirəsinə davam gətirdi, blokada qalxdı. (1 oktyabr)
- 1696 - Rus ordusu zəifləmiş Azov qalasını qurudan və dənizdən mühasirəyə aldı və ələ keçirdi. (6 avqust)
- 1697 - Kaptan-ı dərya Mezomorto Hüseyn Paşa Bozcada dəniz müharibəsində venesiyalıları yenidən məğlubiyyətə uğratdı. (5 iyul)
- II Mustafa komandanlığı altında üçüncü dəfə səfərə çıxan Osmanlı ordusu Zenta müharibəsində Savoylu şahzadə Evgenin qüvvələrinə məğlub oldu. Sədrəzəm Almas Mehmed Paşa öldü. (11 sentyabr)
- 1698 - İngiltərə və Hollandiyanın vasitəçiliyində Avropada döyüşən dövlətlərin nümayəndələrinin Macarıstanın Karlovitsa qəsəbəsində toplanıb anlaşması məsləhət görüldü.
- ↑ Özdamarlar, Metin. Zirvede Tek Başına. Timaş Yayınları. 2009. ISBN 978-975-263-887-70.
- ↑ 1 2 3 4 5 Stoye, John. Viyana kuşatması (kitap). Doğan Kitap. 2003. ISBN 975-293-164-2.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi III. Cilt. Boyut Yayınları. 2003.
- ↑ 1 2 3 Miroğlu, İsmet. Bin Atlının Akınları. Babıali Kültür Yayıncılığı. 2003.
- ↑ Wolf (1970), pp. 542–43.
- ↑ 1 2 3 4 Norwich, John-Julius (2003), A History of Venice, Londra: Penguin ISBN 9780141013831
- ↑ Şahiner, Atilla. Osmanlı Tarihi. Lacivert Yayıncılık. 2008. 246, 247. ISBN 978-9944-75-902-1.
- ↑ Savaş ve Dünya, Askeri Güç ve Dünyanın Kaderi 1450-2000 Sh: 159 - Jeremy Black, Dost Kitabevi, Mart 2009
- ↑ 1 2 3 4 Afyoncu, Erhan. "On Soruda: Zenta Muharebesi". Popüler Tarih, Dünya Yayınları. 2004.
- ↑ 1 2 3 Sakaoğlu, Necdet (1999), Bu Mülkün Sultanları, İstanbul: Oğlak Yayınları ISBN 9753292990.
- ↑ Bu sedaret mührü İmparatorluk Hazinesi tarafından Viyana'da bulunan "Avusturya Ordu Tarihi Müzesi"'ne verilmiştir ve bu müzede sergilenmektedir.
- ↑ 3,000 dolu araba Tisza Nehri'ni geçerken batmıştır.
- ↑ 1 2 "Almanca Wikipedia "Großer Türkenkrieg" maddesi". 2020-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-03-31.
- ↑ (alm.)Tröst, Ernst, (1985) Prinz Eugen von Savoyen Viyana ve Münih:Ulstein ISBN 9783548209890
- ↑ Gerçekten de II. Carlos'un veliaht bırakmadan 1700'de ölümü Batı Avrupa'da ve denizaşırı kolonilerde büyük değişmelere neden olacak İspanya Veraset Savaşının 1702 çıkmasına neden oldu ve bu savaş 1715'e kadar devam etti.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Özcan, Abdulkadir "Karlofça ( Karlofça Antlaşması)" (2001), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt:24 Sayfa:504-507, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Online:[1] Arxivləşdirilib 2016-12-29 at the Wayback Machine
- ↑ Dimitri Kantemir (Tr. haz.: Özdemir Çobanoğlu) (1980) Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi Ankara:Cumhuriyet Kitapları.
- ↑ Dubre, Ben. Resimli Çocuk Ansiklopedisi (Türkçe). Morpa Yayıncılık. 2007. səh. 444. ISBN 975-284-731-5.
- ↑ 1 2 Tektaş, Nazım. Çadırdan Saraya Saraydan Sürgüne Osmanlı. Çatı Yayıncılık. 2006. 412. ISBN 975-7645-70-2.
- ↑ "Encyclopedia Britannica". 2008-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 Haziran 2007.
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1959, 7.bas.:2011) Osmanlı Tarihi III. Cilt 1. Kısım: II. Selim'in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar, Ankara:Türk Tarih Kurumu ISBN 975-16-0013-8
- Özkan, Abdullah (2005), Osmanlı Tarihi 1299-1922, İstanbul: Boyut Yayınları. ISBN 9752300499
- Stoye, John (Tr.çev.: Türkömer, Derin) (2003 4.bas.:2011), Viyana Kuşatması, İstanbul:Doğan Kitap ISBN 978-605-111-984-7
- Miroğlu, İsmet (2005), Bin Atlının Akınları, İstanbul: Babiali Kültür Yayıncılığı ISBN 9758486896