On üçüncü qəbilə (Artur Kostler)
On üçüncü qəbilə — tarixçi Artur Kostlerin (1905-1983) türk və Qafqaz tarixini də əlaqələndirən kitabının adıdır.[1][2]
| On üçüncü qəbilə | |
|---|---|
| ing. he Thirteenth Tribe | |
| Müəllif | Artur Kostler |
| Janr | Elmi |
| Mövzu | Xəzər xaqanlığı |
| Orijinalın dili | İngilis dili |
| Ölkə | Birləşmiş Krallıq |
| Orijinalın nəşr ili | 1976 |
| Nəşriyyat | Hutchinson |
Yəhudi inancına görə İshaq oğlu Yaqubun iki oğlu olmuş, hər oğlu bir qəbilənin əsasını qoymuşdur. Dünya yəhudilərinin bu 12 qəbilədən gəldiyinə inanılmaqdadır. Ancaq özü də yəhudi olan Kostler şərq və şimal yəhudilərinin (Aşkenazilər) köklərininfərqli olduğu düşüncəsində olmuşdur. Kostler 1976-cı ildə nəşr etdirdiyi “On üçüncü qəbilə” adlı kitabında Orta əsrlərdə Şərqi Avropanın türklərin hakimiyyəti altında olduğundan hərəkət edərək, şimal və şərqi Avropa yəhudilərinin türk kökənli ola biləcəyini irəli sürməkdədir.[3]
Orta əsrlərin böyük bir hissəsində Şərqi Avropa türklərin hakimiyyəti altında idi. 576-cı ildə göytürklərin Krımın Kerç qalasına etdikləri səfəRdən sonra Qara dənizin şimalı tamamən türkcə danışanların hakimiyyəti altına keçdi. Sıra ilə Xəzər, Peçenek, Uz və Qıpçak kimi xalqlar XIII əsrdəki monqol hakimiyyətinə qədər bölgəni idarə etdilər.Böyük güc XI əsrə qədər xəzərlər, daha sonra da qıpçaklar oldu.
Türkcə danışanlar və bozqırda yaşayanların çox zaman dini Gök Tenqri dini idi. Lakin xüsusilə, oturaq həyata keçənlər kitab dinlərini seçməyə üstünlük verirdilər. O dövrdə, bu regionda dini məcburiyyət yox idi və din dəyişdirənə xoş münasibət göstərilirdi. Xəzərlər sərbəst formada din dəyişdirə bilir və eyni şəhər içində fərqli dinlərdəki şəxslər birlikdə yaşaya bilirdilər. Ərəblərin Herodotu olaraq məşhur olan tarixçi əl-Məsudiyə (896-956) görə, Xəzər paytaxtı İdildə yeddi hakim var idi. Bu hakimlərin biri tenqriçi, ikisi müsəlman, ikisi xristian və ikisi də yəhudi idi. Xəzər xanı Bulan xan da təxminən 740-cı ildə yəhudiliyi mənimsədi. Bulan xanın yəhudi olması ilə Xəzər xanlığının hər iki güclü qonşusundan da fərqli bir xətt izləmə imkanı oldu.
Eyni tolerantlıq daha sonrakı dövrdə qıpçaqlarda da görülür. Belə ki, qıpçaklar da zamanla fərqli dinlərə keçməyə başlamışlardır. Kodeks kumanikus da xristianlığa keçmiş qıpçaqlar üçün yazılmış qıpçaqca-latınca lüğətdir.
Koestler bir rəvayətdən bəhs etmişdir. Buna görə də, Xəzər xaqanı din dəyişdirmədən əvvəl iki güclü qonşusundan fikirlərini soruşmuşdur. Bizans imperatorundan islam və yəhudilik, Abbasi xəlifəsindən də xristianlıqla yəhudilik arasında seçim etməsini istəmişdir. Hər iki hökmdar da yəhudiliyi məsləhət görüncə, yəhudiliyi seçmişdir. Bu rəvayəti dəstəkləyən hansısa mənbə yoxdur.
Hələ də Şərqi Avropada türk dil qrupundan bir dildə danışan, amma yəhudi dininə mənsub iki azınlıq vardır. Bunlar tatarların Zülküflü Çıfıt adını verdikləri kırımçaklar ilə Zülküfsüz Çıfıt adını verdikləri karaimlərdir. Krımçakların antik dövrdən bər Krım yarımadasında yaşadıqları, qıpçaklar zamanında isə yəhudiliyi seçən və aralarında qarışan qıpçakların təsiri ilə türkcə danışmağa başladıqları düşünülməkdədir. Buna qarşılıq karaimlərin kökəni haqqında fərqli düşüncələr vardır. Ümumi olaraq, karaimlərin Xəzər və ya Qıpçaq kökənli olduğu düşünülməkdəysə də, karaimlərin kırımçaklar kimi sonradan türkcə danışmağa başladıqlarını irəli sürənlər də vardır. Karaimlər isə özlərinin Xəzər kökənli olduqlarını düşünməkdədirlər.
Koestler IX əsrdə xəzərlərdən ayrılaraq macarlarla birlikdə Macarıstana köç edən Kabarlara əsaslanaraq, macar yəhudilərinin Xəzər kökənli olduğunu irəli sürməkdədir.[4] Koestlerin özü də macar yəhudisidir.[5] Koestlerə görə, xüsusilə monqol hücumlarından sonra yəhudi dinindən olan Xəzər əhalisi başda Polşa olmaqla, qərbdəki ölkələrə dağılmış, zamanla öz dili yerinə yerləşdiyi ölkələrin dilindən istifadə etməyə başlamış və Aşkenazi yəhudi icmalarını yaratmışdır. Bu iddia Aşkenazi yəhudilərinin kökünün türk ola bilməsi anlamına gəlməkdədir.
Yəhudilər bu iddianı bəyənməmişdir.[6] Koestlerin iddiası yeni olmamaqla birlikdə, Kostlerin məşhurluğuna görə çox səsləndirilmişdir. Amerikan Time jurnalı 1976-cı il 23 avqust tarixli sayısında kitabın xülasəsinə yer ayırmışdır. The New York Times da kitab haqqında müsbət rəy yazmışdır.Maclean, Fitzroy. "Shalom Yisrah", The New York Times Book Review, 29 August 1976, p. 219. Bir başqa məşhur tarixçi olan Bernard Levis Koestlerin iddiası üçün bunları demişdir:
|
Bu qavram heç bir sübut tərəfindən dəstəklənməməkdədir. Bu sahədə fəaliyyət göstərən bütün ciddi elm adamları tərəfindən uzun müddət əvvəl tərk edilmişdir. | 
|
- ↑ McInnes, Neil. "Koestler and His Jewish Thesis" Arxivləşdirilib 2008-10-13 at the Wayback Machine, The National Interest, Fall 1999.
- ↑ "Utopia unlimited: Johann Hari assesses the legacy of Arthur Koestler". The Independent. 19 February 2010. 31 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 November 2020.
- ↑ Peter Benjamin Golden, "Khazar Studies: Achievements and Perspectives", in Golden, Peter B.; Ben-Shammai, Haggai; Róna-Tas, András. The World of Khazars: New Perspectives, Brill Publishers, 2007, ISBN 978-90-04-16042-2, p. 9.
- ↑ George Urban|Urban, George]]. Radio Free Europe and the Pursuit of Democracy, Yale University Press, 1997, ISBN 978-0-300-06921-1, p. 200.
- ↑ Scammell, Michael. Koestler: The Literary and Political Odyssey of a Twentieth-Century Skeptic. New York: Random House. 2009. 6–7 (Leopold Koestler), 7 (Zeiteles), 8–9 (parents' marriage), 10 (Koestler's birth). ISBN 978-0-394-57630-5.
- ↑ Shlomo Sand. The Invention of the Jewish People, Verso Books, 2009, p. 238.