Nura çayı
Nura çayı[1] (qaz. Нұра) — Qazaxıstan ərazisindən axan çay. Nura-Sarısu hövzəsinin ən böyük çayı. Nura çayının axınının çox hissəsi daxili drenaj Aral-Xəzər hövzəsinə aiddir[2], bəzi gursulu illərdə su axınının bir hissəsi İşim çayına, sonra İrtış çayına, Ob çayına daha sonra Kara dənizinə axır.
| Nura çayı | |
|---|---|
| qaz. Нұра | |
 | |
| Ölkə |
 Qazaxıstan |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 900 m |
| Mənsəbi | Tengiz gölü |
| • Yüksəkliyi | 305 m |
| Uzunluğu | 978 km |
| Hövzəsinin sahəsi | 60.800 km² |
|
Nura çayı Qazaxıstannın fiziki xəritəsində:
 50°30′55″ şm. e. 69°11′54″ ş. u.HGYO |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Nura çayı Qızıltas dağlarının qərb hissəsindən başlayır və Tengiz gölünə axır.
Çayın uzunluğu 978 km, hövzəsinin sahəsi 58.1 min km²-dir. Qazaxın kiçik təpələri içərisindən axır.
Nura çayının əsas qolları Şerubay-Nura, Ulkenkundızdı və Akbastau çaylarıdır.
Bəzi rütubətli illərdə su axınının bir hissəsi Astananın yaxınlığındakı İşim çayına aşğıda çaylar vastəsi ilə axır: Sarkırama, Mukır, Kozıkoş.
Çay hövzəsinin ərazisi qeyri-kafi nəmli ərazilərə aiddir. Çayın özəlliyi ondadır ki, illik axımın əsas həcmi (90% və daha yüksək) qısa müddətdə bahar daşqınlarında keçir. Yaz-payız-qış aylarında çayların aşağı axınlarda axın tempi əhəmiyyətli dərəcədə azalır.
Yaz aylarında yuxarı axarlar quruyur, qışda isə donur. Suyu aşağı axarlarda yayda şor təhər olur. Noyabrın əvvəlində donur, apreldə isə dondan açılır.
1941-ci ildə çayda Səmərqənd su anbarı tikilir. İrtiş-Karaqanda kanalı Nuru çayını kəsərək keçir. Nura - İşim kanalı iki çayı birləşdirir. Nura çayı üzərindəki İntumak su anbarında gücü 0,6 MVt olan İntumak Su Elektrik Stansiyası yerləşir.
20-ci əsrin ikinci yarısında Temirtauda yerləşən Karbid kimya zavodu, Nuraya katalizator olaraq istifadə edilən 300-1000 ton civə atdı. Çayın bəzi hissələrində civə ilə çox çirkləndiyinə görə tutulmuş balıqları istehlak etmək tövsiyə edilmir. "Xoşbəxtlikdən" civə "bağlı" vəziyyətdədir. bu səbəbdən Yaponiyanın Minamata şəhərində baş verdiyi kimi kəskin zəhərlənmə təhlükəsi yaratmır. Yaponiyada bir çox yerli sakinlərin sağlamlığı təhlükə altına düşmüşdür.
2001-ci ildən bəri Qazaxıstan hökumətinin təşəbbüsü ilə çayda civə yataqlarının təmizlənməsi üzrə MDB məkanında ilk genişmiqyaslı layihə həyata keçirilmişdir. Layihə Qazaxıstan və Dünya Bankı tərəfindən maliyyələşdirilir. Layihə plandan çox geri qalır. İşlərin podratçısı olan Avstriya və Çin tikinti təşkilatları ətraf mühitə və yerli əhaliyə ziyan vuran iş texnologiyasının əhəmiyyətli pozuntularını qəbul edirlər. 2009-cu ilin payızında işin sifarişçisi olan Qazaxıstan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Su Ehtiyatları Komitəsinin sədri üzərində məhkəmə başladı.
Nuranı civədən təmizləmək üçün layihənin icrası, layihənin icraçıları - Çin şirkəti CGS Overseas və Avstriyanın Posch & tərəfdaşları barədə çoxsaylı şikayətlərlə müşayiət olunur. Qanun pozuntuları, layihə nəticəsində əhalinin yaşayış şəraitinin pisləşməsi və civə yataqlarının onlara artan təsirindən qaynaqlanır.
- ↑ Rivers basins of Nura and Ishim — Drainage network (Xəritə) (Russian). Cartography by United Nations. United Nations Development Programme in Kazakhstan. 2013-02-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-21.
- ↑ А. А. Соколов Гидрография СССР Гидрометеоиздат, Л., 1952)
- - Сайт о проекте очистки р. Нура от ртути
- - Проект Глобального Экологического Фонда ООН — «Комплексное сохранение приоритетных глобально значимых водно-болотных угодий как мест обитания мигрирующих птиц: демонстрация на трех проектных территориях»
- - Водный «чернобыль» — «Статья загрязнении реки Нуры ртутью и тяжелыми металлами»[ölü keçid]