Nərgizava nekropolu
|
Numizmatika ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz ləri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
Azərbaycanın zəngin antik və ilk orta əsr abidələrindən biri də, Ağsu rayonunun Bico və Gəgəli kəndləri ərazisində, Gəgəli kəndindən təxminən 2 km cənubi-şərqdə, Bico və Gəgəli kəndlərinin sakinləri tərəfindən "Nərgizava" adlandırılan, Bicodərəsi ilə Yasamal adlı qobuluq ərazidə qədim yaşayış məskəni yerləşir. 10 hektardan geniş bir sahəni əhatə edən bu ərazinin böyük bir hissəsi Bico və Gəgəli kəndlərinin yerləşən Nərgizava abidəsidir. Hələ ötən əsrin 80–90-cı illərində yerli əhali öz həyətyanı sahələrində apardığı təsərrüfat işləri zamanı müxtəlif ölçülü saxsı qablara, tunc, gümüş və qızıl əşyalara, silahlara, insan və heyvan sümüklərinə rast gəlirdilər. Buradan tapılmış 100-dən artıq unikal əşya yerli sakinlər tərəfindən Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə və Ağsu rayon Tarix və Diyarşünasliq Muzeyinə təhvil verilmişdir.
Nərgizava abidəsi 1998-ci ildən elmə məlum olsa da dövlət qeydiyyatına alınmamış və burada arxeoloji tədqiqatlar aparılmamışdır. 2008-ci ildə Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri çəkilərkən Nərgizava abidəsinə məxsus 25-dən artıq küp qəbir təsadüfən aşkar edilmişdir. Nərgizava yaşayış yeri və ona məxsus nekropolun böyük bir hissəsi Gəgəli kənd sakinlərinin həyətyanı sahələrində aşkarlandığından abidə dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Ərazinin böyük bir hissəsi Bico və Gəgəli kəndlərinin sakinləri tərəfindən uzun müddət əkin məqsədləri üçün şumlandığına görə, abidənin tarixi-mədəni təbəqəsi güclü dağıntıya məruz qalmışdır.
2009-cu il iyun ayında AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Şamaxı-Xınıslı ekspedisiyası Nərgizava abidəsində kəşfiyyat işlərinə başladı. Qazıntıda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi əməkdaşları da yaxından iştirak edirdi. Ərazi kol və tikanlardan təmizləndikdən sonra yerüstü materiallar toplandı. Onlar antik dövrə və ilk orta əsrlərə aid boz, qırmızı və qara rəngli müxtəlif saxsı qırıqlarından, heyvan və insan sümüklərindən, kül və kömür qalıqlarından ibarət idi.
Gəgəli kənd sakini Məhəmməd Mirzəyevə məxsus həyətyanı sahədə (5x10 m) aparılan qazıntı işləri zamanı 0,2 m dərinlikdən çox təbəqəli 22 torpaq qəbir aşkar edildi. Üst təbəqədəki qəbirlər vaxtı ilə, təsərrüfat işləri görülərkən dağılmış və qəbir materialları qarışmışdı. Ağır texnikanın təsiri aşağı təbəqələrdə də hiss olunurdu.
Skeletlər əsasən üzü cənub-şərqə, sağ böyrü üstə dəfn edilmişdilər. Demək olar ki, bütün skeletlərin yanında (uşaq qəbirlərindən başqa) bizim nərgizava tipli qablar adlandırdığımız dördqulplu küplər var idi. Bəzi qəbirlərdə avadanlıq yalnız bu dördqulplulardan ibarət idi. Kişi skeletlərinin yanından dəmir nizə ucluqları, bıçaqlar, qadın skeletlərinin yanından müxtəlif muncuqlar, dəmir sancaqlar aşkar edildi. Uşaq qəbirlərində daha çox miniatür qablar var idi. Bir sıra skeletin baş tərəfinə iri daşlar qoyulmuşdu. 1–4 saylı dağılmış torpaq qəbirlər. 0,4 m-dən çoxlu sayda antik dövrə aid saxsı parçaları, bir-birinə qarişmış dörd skelet fraqmentləri aşkar olundu. Bu sümük qalıqlari 1–4 saylı dağılmış torpaq qəbirlərin hissələri kimi qeydiyyata alındı. Qəbirlər tamamilə dağılmış və qarışmışdı. Aşkar olunmuş saxsı məmulatı ayrı-ayrı qabların oturacaq, yan, qulp və ağız hissələrindən ibarət idi. 5 saylı dağılmış torpaq qəbir. A2 kvadratında, 0,6 m dərinlikdən, üzü cənub-şərqə doğru bükülü halda, sağ böyrü üstə dəfn edilmiş qadın skeletinə rast gəlindi. Qadının boynundakı düzümdə təxminən 20-yə qədər muncuq var idi. Onların bir hissəsi çox aşındiğından dağıldı. Skeletin üzü qarşısında isə ağzı əyməli iki ədəd saxsı qab vardı.
V3 kvadratında 0,6 m dərinlikdən aşkar edilən 6 saylı torpaq qəbir uşağa məxsus idi. Sol böyrü üstə üzü cənub-şərqə dəfn edilmiş qız uşağının baş hissəsindən bir ədəd iri tunc asma-muncuq, dizi qarşısından isə bir ədəd əldə hazırlanmış tək qulplu, ağzı əyməli, qara rəngli miniatür saxsı parç və bir ədəd qırmızı rəngli saxsı kasa aşkar olundu.
7 saylı torpaq qəbir Q3 kvadratında 0,6 m dərinlikdən üzə çıxdı. Sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə olmaqla bükülü vəziyyətdə qoyulmuş kişi skeletinin baş tərəfinə bir ədəd ucu şimal-qərbə istiqamətlənmiş dəmir nizə ucluğu qoyulmuşdu. Kəllənin arxasında, başdaşını xatırladan bir ədəd iri daş, üzünün qarşısında bir ədəd iri kasa, dizinin qarşısında isə bir ədəd nərgizava tipli qab var idi. 8 saylı torpaq qəbir. V1-Q1 kvadratında 0,6 m dərinlikdən aşkar edilən skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmişdir. Başının ətrafında dolça, şar formalı, qırmızı rəngli, ağzı əyməli, iki qulplu süddan və nərgizava tipli dörd qulplu küp qoyulmuşdu. Küp yüksək təzyiq nəticəsində parçalanmışdı. 8 saylı torpaq qəbirin altından 11 saylı torpaq qəbir aşkar olundu. 9 saylı torpaq qəbir. B2 kvadratında, 0,6 m dərinlikdən sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmiş kişi skeleti aşkar edildi. Skeletin üzünün qarşısında və başının arxasında saxsı qablar qoyulmuşdu. Skeletin başının arxasındakı saxsı qabın sınıqları, kəllənin üzərinə düşmüşdü. Bu qəbirin avadanlığı yalnız saxsı qablardan ibarət olsa da, digərlərindən zənginliyi ilə seçilirdi. Bu qəbirdə iki ədəd nərgizava tipli dörd qulplu küp var idi. Bu küplərin üzərinə kiçik ölçülü qablar qoyulmuşdu. Qablar iç-içə qoyularaq qapaqla örtülmüş və şirvan tipli saxsı qabın içinə qoymuşdır.
Şirvan tipli saxsı qablara Şirvan bölgəsi abidələrində tez-tez rast gəlinir. 9 saylı torpaq qəbirdən içərisində qapaqlı, dördqulplu küpə olan belə bir qab aşkar edilmişdir. Tək quplu qırmızı rəngli qab əldə hazırlanıb. Geniş ağzı içəri qatlanıb. Oturacağı dar, agız hissəsi genişdir. Ondan qazan kimi istifadə ediliyi ehtimal etmək olar. Buradan aşkar edilmiş saxsı küpənin dörd qulpu var. Qulplardan ikisi kiçik, ikisi isə onlardan nisbətən böyükdür. Kiçik qulplar şaquli, böyük qulplar isə üfüqi vəziyyətdədir. Tərkibində müxtəlif qatışıqlar olan gildən hazırlanmış qırmızı rəngli küpə ağzı qapaqla bağlı, digər bir qabın içinə qoyulduğu üçün nisbətən aşınmışdır. Onun agzındakı qırmızı rəngli saxsı qapaq əldə hazırlanıb. Ortasında qulp əvəzi çıxıntısı var. Üzərinə qırmızı boyaq çəkilmiş qapaq qabın ağzına kip otursun deyə, qapağın tinləri içəriyə qatlanıb.
10 saylı qəbir. D1-D2 kvadratında 0,8 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet dağılmış halda idi. Skelet sağ böyrü üstə, başı cənub-şərqə dəfn edilmişdir. Skeletin üzü qarşısında müxtəlif ölçülü saxsı qablara rast gəlindi.
11 saylı qəbir. B2 kvadratında 0,8 m dərinlikdən aşkar olunmuş skeletin üzü cənub-şərqə qoyulmuşdu. Başının arxasında 3 ədəd dəmir nizə ucu basdırılmışdı. Skeletin arxa tərəfində bir heyvan (it) basdırılmış, heyvanla nizələr arasında bir ədəd nərgizava tipli qab qoyulmuşdu. Qab yüksək təzyiq nəticəsində parçalanmışdı. Skeletin boyunundan bir ədəd iri muncuq aşkar olundu. 12 saylı qəbir. Q4 kvadratında 0,8 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə olmaqla dəfn edilmişdi. Üzünün qarşısında iki ədəd nərgizava tipli saxsı qab vardı. Qablardan birinin ağzı kiçik saxsı qabla örtülmüşdü. 13 saylı qəbir. D5 kvadratında 0,8 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Ayaq tərəfində bir ədəd nərgizava tipli qab qoyulmuşdu. Qab yüksək təzyiq nəticəsində parçalanmışdı. 16 saylı qəbir. A3-A4 kvadratında 1,0 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, başı cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Baş tərəfində bir ədəd nərgizava tipli qab var idi. Qab yüksək təzyiq nəticəsində parçalanmışdı. Skeletin çanaq sümüyünün arxasından dəmir bıçaq aşkar olundu. 17 saylı qəbir. Q9 kvadratında 0,4 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Qəbirin arxa tərəfində iki ədəd iri daş basdırılmışdı. Üzünün qarşısında bir ədəd nərgizava tipli qab var idi. Qab yüksək təzyiq nəticəsində parçalanmışdı.
18 saylı qəbir. Q8 kvadratında 0,4 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Ayaq tərəfində bir ədəd nərgizava tipli qab var idi. Qarşısında bir ədəd dəmir nizə ucluğu sancılmışdı. 19 saylı qəbir. V5 kvadratında 0,8 m dərinlikdən aşkar olunmuş uşaq skeleti sağ böyrü üstə, başı cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Skeletin başının arxasında bir iri, 2 ədəd kiçik saxsı qab aşkar olundu. 20 saylı qəbir. B8 kvadratında 0,4 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Skeletin üz tərəfində müxtəlif ölçülü saxsı qablar qoyulmuşdu.
22 saylı qəbir. V2-Q2 kvadratında 0,8 sm dərinlikdən aşkar olunmuş skelet qismən dagılmış vəziyyətdə idi. Skelet sağ böyrü üstə, başı cənub-şərqə dəfn edilmişdi. Qarşısında iri nərgizava tipli qab aşkar olundu.
28 saylı qəbir. D4 kvadratında 1,40 m dərinlikdən aşkar olunmuş skeletin yalnız qabırğa sümüklərini və kəlləsindən bir neçə fraqmentini (dişlər və s.) qalın kül təbəqəsi arasında izləmək mümkün oldu. Meyid kremasiya edildiyindən, skeletin çox hissəsi yanaraq külə çevrilmişdir. Skeletin salamat qalmış hissələrinə və saxsı qabların düzülüş formasına görə, onun sağ böyrü üstə bükülü vəziyyətdə üzü cənub-şərqə dəfn edildiyi aydın olur. Skeletin aşağı ətrafları qazıntı sahəsindən şərqə doğru uzanaraq, D4 kvadratından kənara cıxırdı. Kəllə istiqamətində bir ədəd iri saxsı kasa, bir ədəd qapaqlı şirvan tipli gil qab, bir ədəd nərgizava tipli gil qab, iki ədəd kiçik ölçülü küp aşkar olundu. Skeletin yanından bir ədəd dəmir qarmaq, sinəsindən isə 4 ədəd müxtəlif formalı muncuq aşkar olundu.
29 saylı qəbir. V5-Q5 kvadratlarında 1,0–1,2 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sağ böyrü üstə, üzü cənub-şərqə olmaqla bükülü vəziyyətdə dəfn edilmişdi. Skeletdə qismən yanğın izləri var idi. Sümüklər bir hissəsi qaralmış və çürüyərək torpağa qarışmışdır. Skeletin altında at sümükləri aşkar edildi. At sümükləri parçalanmış vəziyyətdə, qəbirin yerinə düzülmüşdilər. Buradan göründüyü kimi insan meyidi, hissələrə bölünmüş at cəmdəyi üzərində dəfn edilmişdir. Skeletin baş tərəfinə iki ədəd nərgizava tipli saxsı qab qoyulmuşdur. Saxsı qabların arasında skeletə əks tərəfdə bir ədəd dəmir nizə ucluğu basdırılmışdır. Həmin qablarla skelet arasına bir ədəd qara cilalı saxsı qab qoyulmuşdur. Dəfn zamanı meyidin üzərinə bir qədər torpaq toküldükdən sonra üzərində tonqal qalandığı burada aşkar olunmuş nisbətən qalın kül təbəqəsindən aydın olur.
30 saylı qəbir. Q10-D10 kvadratında 1,0 m dərinlikdən aşkar olunmuş skelet sol böyrü üstə, üzü şimal-qərbə olmaqla yarı bükülü vəziyyətdə dəfn edilmişdir. Dəfndən qabaq qəbirin yeri ağ gil məhlulu ilə suvanmış, sonra mərhum dəfn edilmişdir. Skeletin əllərinin qarşısından dəmir bıçaq aşkar olundu. Dizinin qarşısında qoyulmuş nərgizava tipli qabın yaxınlığından dəmir nizə ucluğu tapıldı. Nizə ucluğu əyilmiş vəziyyətdə qəbrə qoyulmuşdur. Skeletin çanaq sümüyünün üzərindən dəmir toqqa başlığı aşkar olundu. Skeletin baş tərəfinə bir ədəd saxsı kasa, bir ədəd kiçik ağzı əyməli qab, bir ədəd lüləli qab qoyulmuşdu. Bu qəbirdə nərgizava tipli qab skeletin dizinin qarşısında qoyulmuşdu. Qabın ağzını qapamaq üçün bir ədəd kiçik ölçülü ağzı əyməli qabdan istifadə olunmuşdu. Nərgizava tipli qabın qulpunun üzərində möhür izi var idi. Onun ağzını qapayan ağzı əyməli qabın qulpunun aşağısında Q formalı işarə var idi.
Nərgizava abidəsindən başqa Ağsu rayonu ərazisində Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri çəkilərkən Bico, Qəşəd, Cavanşir kəndləri ərazisində də antik və ilk orta əsrlərə aid qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Ağsu şəhərinin şimal-şərqində yerləşən Şeyx Dursun qəbiristanlığı ərazisində orta əsrlərə aid dulusçu kurələri, bu ərazidən şimalda isə təsərrüfat işləri zamanı şirli saxsı qabların fraqmentləri üzə çıxmışdır. Gələcəkdə bu abidələrin tədqiqi üçün bura arxeoloji ekspedisiyaların təşkil edilməsi zərurəti yaranmışdır.