Müsəlman dünyasının ədəbiyyat sahəsində ilk Nobel mükafatı laureatı, ərəb yazıçısı, dramaturq və ssenariçi Nəcib Məhfuz Qahirədə, məmur ailəsində doğulmuşdu. Yeddi uşağın böyüdüyü ailə dindarlığı və islam ehkamlarına dərindən bağlılığı ilə seçilirdi. Nəcib Məhfuz müsahibələrinin birində belə mühitdən yazıçı yetişəcəyini heç kəsin ağlına gətirməyəcəyini demişdi. O, 1934-cü ildə Qahirə universitetinin fəlsəfə fakültəsini bitirmişdi. Sonra təxminən qırx il Misirin müxtəlif nazirliklərində çalışmışdı. "Ağılsızlıq rüzgarı" (1938) adlı ilk hekayələr məcmuəsi ərəb cəmiyyətinin təzadlarından bəhs edirdi.

Təxminən yetmiş il davam edən yaradıcılıq həyatı dövründə Nəcib Məhfuz 34 roman, 350-dən çox hekayə, 5 pyes və bir neçə film ssenarisi yazmışdı. Tovfiq əl-Hakimlə birlikdə o, ərəb ədəbiyyatının yenilənməsi prosesinin öncüllərindən idi. Yaradıcılığının ilk dövründə mövzusu qədim Misirlə bağlı "Taleyin oyunları" (1939), "Radobis" (1943), "Fivin mübarizəsi" (1944) romanlarını çap etdirmişdi.

Bu əsərlərlə Məhfuz həmvətənlərinə necə qədim tarixə və zəngin irsə malik olduqlarını göstərmək istəyirdi. O, ərəb milliyyətçiliyinin öncüllərindən olmasa da, xalqın öz tarixini və ənənələrini dərindən bilməsinə böyük önəm verirdi. Məhfuzun əsərlərinin əksəriyyəti ekranlaşdırılmış və təkcə vətənində deyil, bütün ərəb dünyasında populyarlıq qazanmışdır.

Misir cəmiyyətində dəyişikliklər rüzgarının əsməyə başladığı 40-cı illərin sonunda Məhfuz yenidən müasir mövzulara qayıtmışdı. Qahirə həyatından bəhs edən "Yeni Qahirə" (1945), "Xan-əl-Xəlil" (1946), "Middak küçəsi" (1947), "Başlanğıc və son" (1949) romanlarında kiçik və orta burjuaziyanın, tələbə gənclərin həyatını və problemlərini işıqlandırmağa çalışmışdı. 1957-ci ildə çap etdirdiyi "Qahirə" trilogiyasına görə müəllif Misirin dövlət mükafatını almışdı.

Qahirə küçələrinin adları ("Beyn-əl-Qəsreyn", "Qəsr aş-Şouk", "As-Sukariyə") verilən romanlarda orta hallı ərəb ailəsinin üç nəslinin həyatı fonunda Misir cəmiyyətinin məruz qaldığı sosial və siyasi dəyişikliklər əks olunmuşdu. Epik təhkiyənin genişliyinə və çoxplanlılığına görə bu trilogiyanı bir sıra hallarda Balzak, Dikkens, Lev Tolstoy və Qolsuorsi yaradıcılığı ilə müqayisə edirlər.

50-ci illər Misirin ictimai-siyasi həyatında mürəkkəb dövr idi. 1952-ci ildə Camal Əbdül Nasirin rəhbərliyi ilə milli ruhlu gənc zabitlər kral I Fuadı devirərək hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. Onların ölkəni hansı səmtə aparacaqları heç kəsə, hətta özlərinə də yaxşı bəlli deyildi. Buna görə də ziyalılar ilk vaxtlar hərbçilərə inamsızlıqla yanaşırdılar. Nasirin başlanğıc mərhələdə islahatlar yolunu tutması, o biri tərəfdən isə İsrail təcavüzü vəziyyəti nisbətən dəyişdirdi. Lakin Nəcib Məhfuz tezliklə Hasir hakimiyyətinin ümidləri doğrultmayacağını başa düşdü.

Yazıçının 1959-cu ildə çap olunan "Bizim küçənin uşaqları" romanı Misir cəmiyyətində kəskin mübahisələr doğurmuşdu. Xüsusilə islam təməlçiləri İsa və Məhəmməd peyğəmbərin prototiplərinin yaradıldığı əsəri ciddi narazılıqla qarşılamışdılar. Roman Misirdə qadağan edilmişdi. Məhz öz həyatındakı acı təcrübənin nəticəsi kimi 1989-cu ildə Ayətullah Xomeyni "Şeytan ayələri"nin müəllifi Salman Rüşdinin ölümünə fitva verəndə ərəb ziyalıları arasında buna qarşı ilk etiraz səsini qaldıran Nəcib Məhfuz olmuşdu. O, həm söz azadlığından eybəcər şəkildə istifadə edən Rüşdini, həm də fərqli düşüncəyə görə dəhşətli fitva verən Xomeynini eyni sərtliklə qınamışdı.

"Bizim küçənin uşaqları" çap olunanda Misirin islam təməlçiləri də Məhfuza ölüm hökmü çıxarmışdılar. "Şeytan ayələri" ilə bağlı yazıçının növqeyindən xəbər tutanda isə dinçilərdən biri demişdi: "Əgər biz Məhfuzu vaxtında öldürsəydik, bu gün Salman Rüşdi də olmazdı". Xomeyni və Salman Rüşdi ilə bağlı məşhur bəyanatından sonra Məhfuzu hər yerdə mühafizəçilər qoruyurdular.

Lakin təməlçilər 1994-cü ildə hədələrini qismən də olsa, həyata keçirə bilmişdilər. Yaşadığı evin yaxınlığında 82 yaşlı yazıçıya hücum edən fanatik onu boyun nahiyəsindən bıçaqla ağır yaralamışdı. Əsəb sistemi zədələndiyindən o vaxtdan Məhfuzun sağ qolu işləmirdi. Amma aldığı yara və çoxsaylı xəstəlikləri də onu həyatının sonuna qədər yazmaq fikrindən çəkindirə bilməmişdi.

60-cı illərdə Məhfuz yaradıcılığında forma və üslub baxımından müəyyən dəyişikliklər baş vermişdi. O, daha çox kiçik həcmli əsərlər — hekayə və novellalar yazırdı. Romanları isə süjet xəttinin sürətli inkişafı, dialoqların qısalığı və bolluğu ilə seçilirdi. Mövzu baxımından Məhfuz əsasən ölkənin yaxın tarixi keçmişinə və çevrəsindəki insanların həyatına müraciət edirdi.

Nəcib Məhfuzun milli mədəniyyət qarşısındakı mühüm xidmətlərindən biri də ərəb ədəbi dilinin inkişafı ilə bağlıdır. XX əsrdə ərəb yazıçıları əslində üç fərqli dildən — klassik, müasir və danışıq dilindən istifadə edirdilər. Məhfuz bu müxtəlifliyi məharətlə aradan götürərək ərəb ədəbi dilinin xalqa yaxınlaşması və üslubi baxımdan zənginləşməsi üçün böyük işlər görmüşdü.

Onilliklər boyu davam edən ərəb-İsrail münaqişəsi ərəb dünyasının əksər ziyalıları kimi Nəcib Məhfuzun da həyatında mühüm izlər buraxmışdı. 1967-ci ildə İsraillə müharibədə ölkəsinin uğradığı məğlubiyyət yazıçını son dərəcə sarsıtmışdı. Lakin o, həmişə iki qədim, qonşu və qohum xalq arasında münaqişənin dinc yolla nizamlanması tərəfdarı kimi çıxış etmişdi. Buna görə də, Kemp-Devid anlaşmasına imza atan Ənvər Sədatın mövqeyini mütaliə etmişdi. Nəticədə yalnız vətəni Misirdə deyil, bir çox ərəb ölkələrində əsərlərinin nəşri dayandırılmış, kitabları yandırılmış, yaxud kütləvi şəkildə müəllifə qaytarılmışdı.

Misirli yazıçının 70-80-ci illərdə çap olunan "Güzgü" (1972), "Möhtərəm cənab" (1975), "Min gecənin gecəsi" (1982) romanları əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi onun sənətinin özünə xas ən yaxşı keyfiyyətləri yaşatdığının və xeyli zənginləşdirdiyinin aydın təcəssümü idi.

1988-ci ildə Nəcib Məhfuz "bütün bəşər mədəniyyəti üçün əhəmiyyətli olan ərəb hekayəçiliyinin zəngin çalarlarına və əsərlərinin realizminə görə" Nobel mükafatı almışdı. Məhfuz zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığı ilə bu mükafata tam layiq olsa da, İsveç Akademiyasının qərarı yenə müəyyən mübahisələr və fikir ayrılıqları doğurmuşdu. Bəziləri məhz ərəb yazıçısına mükafat verilməsini ərəb-İsrail münaqişəsinin tənzimlənməsi ilə əlaqələndirməyə çalışmışdılar.

Müxtəlif dövrlərdə Məhfuza münasibət fərqli olsa da, Misirdə ərəb dünyasının ilk Nobel laureatı ilə həmişə fəxr etmişdilər. Hələ sağlığında Qahirənin Mühəndisin rayonunda yazıçının bürünc bütsü ucaldılmışdı.

Həyatının son illərində görmə qabiliyyətini itirən, habelə bir sıra digər xəstəliklərdən əziyyət çəkən Nəcib Məhfuz 95 yaşında, müalicə üçün aparıldığı Qahirə hospitalında vəfat etmişdi. O, Bertran Rassel və Halldor Laksnessdən sonra ən uzunömürlü Nobel mükafatı laureatı olmuşdu.

• Dəlilik rüzgarı (1938)
• Taleyin oyunları (və ya Xeopsun müdrikliyi) (1939)
• Radobis (1943)
• Fivlərin mübarizəsi (1944)
• Yeni Qahirə (1945)
• Xan əl-Xəlili (1946)
• Middak küçəsi (1947)
• Başlanğıc və son (1949)
• Malikanələr arasında — 1956-1957-ci illərdə işıq üzü görən trilogiyanın ilk romanı
• Arzular malikanəsi - trilogiyanın ikinci romanı
• Şəkər ev — trilogiyanın üçüncü romanı
• Avlad Xaratina (1959)
• Payız bildirçinləri (1965)
• Nil üzərində laqqırtı (1966)
• Miramar pansionu (1966)
• Güzgülər (1972)
• Hörmətli cənab (1975)
• Xara fişey epopeyası (1977)
• Min gecələrin gecələri (1982)

• Dəlilik rüzgarı (1938)
• Yer üzü (1963)
• Pis ad çıxarmış ev (1965)
• Qara pişiyin meyxanası (1968)
• Çardaq altında (1969)

1. Etiraf (film, 1992)

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.

• 2008-05-03 at the Wayback Machine

Esat Ayyıldız, , Filoloji Alanında Yeni Ufuklar, Ankara: Gece Kitaplığı, 2019. s. 77-99.