Musa Aybək
Musa Aybək(özb. Muso Toshmuhammad; 28 dekabr 1904 (10 yanvar 1905) və ya 10 yanvar 1905, Daşkənd, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu – 1 iyul 1968, Daşkənd) — Özbək şair və yazıçısı, Stalin mükafatı laureatı (1946)[1]..
| Musa Aybək | |
|---|---|
| özb. Muso Toshmuhammad | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Daşkənd, Özbəkistan |
| Vəfat tarixi | (63 yaşında) |
| Vəfat yeri | Daşkənd, Özbəkistan |
| Dəfn yeri |
|
| Vətəndaşlığı | Özbəkistan |
| Milliyyəti | özbək |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | yazıçı, şair, siyasətçi, romançı, nasir, tərcüməçi, ədəbiyyat tənqidçisi |
| Fəaliyyət illəri | 1930-cu ildən |
| Əsərlərinin dili | Özbək dili |
| Janrlar | Şeir, poema,povest, roman |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
əməkdar incəsənət xadimi, xalq şairi. |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Musa Aybək müasir özbək ədəbiyyatının qüdrətli şair və nasiri hesab olunur. O, 1905-ci ilin yanvarın 10-da Daşkənddə zəhmətkeş ailəsində dünyaya gəlmişdir. Musa Aybək ilk təhsilini əski tipli məktəbdə almışdır, lakin sonradan yeni tipli məktəbdə təhsilini davam etdirib başa vurmuşdur. Ədibin atası Daşməhəmməd Xumsan və Yenibazar qışlaqlarında baqqallıq etmişdir. Özünün qeydlərindən belə aydın olur ki, onun anası cismən zəif olsa da, ağıllı, zirək və rəhmli qadın olmuşdur. Hətta işinin çox olmasına baxmayaraq, asudə vaxt tapan kimi oxumaqla məşğul olmuşdur.
M. Aybək 1930-cu ildə Orta Asiya Dövlət darülfününun ictimai fənlər fakültəsinə daxil olmuşdur. 1935-ci ildə buranı bitirib Dövlət darülfünündə siyasi iqtisaddan dərs demişdir. O, 1933–1937-ci illərdə Özbəkistan Dil və ədəbiyyat elmi-tədqiqat institutunda elmi işçi kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1938–1941-ci illərdə isə Özbəkistanın elmi-pedaqoji nəşriyyatında ədəbi tərcüman və mühərrir olmuşdur. Bundan sonra bir neçə illər elmlər akademiyasının ictimai elmlər bölümünə və Özbəkistan yazıçılar birliyinə rəhbərlik etmişdir. M. Aybək uzun illər "Şərq ulduzu" və "Özbək dili və ədəbiyyatı" dərgilərində baş mühərrir kimi fəaliyyət göstərmişdir. M. Aybək yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. O, ilk şeirini 1922-ci ildə yazmış, həmin şeir "Ərməğan" jurnalında çap olunmuşdur. Onun ya lar", "Zəfər və Zöhrə", "Həmzə", "Müqəddəs qan", "Nəvai" və s. kimi poema və romanları müəllifin sənətdə qazandığı uğurlardan xəbər verir. Bir tərcüməçi kimi M. Aybək Puşkinin "Yevgeni Onegin", Lermontovun "Maskarad", "Demon", H. Heynenin "Lirik şeirlər"ini və s. sənətkarların əsərlərini özbək dilinə tərcümə etmişdir. O, bir ədəbiyyatşünas-alim kimi də böyük tədqiqat işləri aparmışdır. Onun ayrı-ayrı vaxtlarda yazdığı "Lirika haqqında", "Abdulla Qədirinin yaradıcılıq yolu", "Özbək klassikləri" və s. elmi əsərləri özbək ədəbiyyatının tədqiqi və araşdırılması baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. M. Aybəkin xidmətləri qədirbilən xalqı və dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. 1943-cü ildə Özbəkistan Elmlər Akademiyası yaradılmış və M. Aybək akademiyaya həqiqi üzv seçilmişdir.
1965-ci ildə o, Özbəkistanın xalq yazıçısı fəxri adına layiq görülmüşdür. Qüdrətli yazıçı üç dəfə Lenin ordeni, iki dəfə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilmişdir.[2] M. Aybəkin "Nəvai" romanı 1946-cı ildə Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür.[1].
Tanınmış yazıçı 1968-ci ildə Daşkənd şəhərində vəfat etmişdir. Ölümündən sonra Özbəkistanda onun yaradıcılığının kütləvi nəşri həyata keçirilmiş və 1975–1982-ci illər arasında Daşkənddə onun 19 cildlik seçilmiş əsərləri çap olunmuşdur. 1959-cu ildə M. Aybəkin "Müqəddəs qan" romanı Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq çapdan çıxmışdır. Bundan başqa ayrıayrı illərdə onun bir çox şeir və poemaları da dilimizə tərcümə olunmuş və oxuculara çatdırılmışdır.[3] Yaradıcılığı. Musa Aybək yaradıcılığa şeirlə başlamışdır.20-ci illərin əvvələrində ilk şeirini yazan şair, qısa vaxt ərzində "Duyğular"(1926), "Könül nəğmələri"(1929),"Məşəl"(1929) və s. kimi kitablarında çap olunmuş çoxsaylı şeirləri ilə əvvəlcədən özünün gələcək poeziya uğurlarının böyüklüyünü təsdiqləyə bildi. Onu da qeyd edək ki, onun yaradıcılığının başlanğıcı 20-ci illərin ən çətin, qarma-qarışıq dövrlərinə təsadüf edir. Bu dövrdə yazılmış əsərləri ilə Musa Aybək zamanın ən mühüm hadisə və əhvalatlarını cavablandırmış, onlara özünün şair münasibətini bildirmişdir. M. Aybəkin 30-cu illər yaradıcılığı mövzu və ideya baxımından əvvəlki onilliklə eyniyyət təşkil etsə də, problemin ictimai-siyasi kəskinliklə qoyuluşu bu dövr yaradıcılığının əsas göstəricisinə çevrilir. "Dneprostoy", "Özbəkistan", "Qışlaq qızı-student", "Kolxoz dəmirçisi" və s. şeirlərində yaşanılan dövrün hiss və duyğuları, arzu və istəkləri özünün poetik əksini tapa bilmişdir. Böyük Vətən müharibəsi M. Aybəkin yaradıcılığında əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Müharibə mövzusu 40-cı illərdən başlayaraq ömrünün sonuna qədər onun yaradıcılığında ən aparıcı sahələrdən birinə çevrilmişdir. Musa Aybək 1942-ci ildə Özbəkistan mədəniyyət nümayəndələrinin böyük bir qrupu ilə döyüş bölgəsinə yola düşür. O, dörd ay cəbhə xəttində olmuş, əsgərlərin düşmənə qarşı mərdliklə döyüşmələrinin canlı şahidinə çevrilmişdir. Ədibin "Günəş qaralmaz" romanı, "Alovlu illər" şeirlər toplusu və "Cəbhə boyunca" sənədli gündəliyi bilavasitə döyüş meydanlarında canlı şahidi olduğu hadisələri, daha doğrusu, ön cəbhədə gördüyü səfər təəssüratlarını əks etdirmək baxımından xarakterikdir. Şair müharibə dövründə yazdığı "Vətəni sev"," Günlər gələr ki", "Zəfər bizimdir", "İgidlərə", "Vətən haqqında", "Leninqrad", "Əlvida əsgər" və s. şeirlərində bilavasitə əsgərlərin igidlik və rəşadətlərini, vətənin müdafiəsi naminə göstərdikləri qəhrəmanlıqlarını yüksək tərzdə qələmə almışdır. Məs., "Əlvida əsgər" şeirində böyük şücaətlər göstərmiş döyüşçü əgərin qəhrəmanlığı bu şəkildə mədh edilir:
Əlvida, ey əsgər! Burdan uzaqdır Mənim çiçəklənən Özbəkistanım. Tarixdə əbədi yaşayacaqdır Cəbhədə yazılan ömür dastanım!
Qondarma qəhrəman olmadın səndə, Hər dəfə girəndə çətin döyüşə. Əriyib yox oldu duman da, çən də. Ölüm də gizləndi səndən həmişə. Musa Aybək sənətində poemaların xüsusi yeri vardır. Hər şeydən əvvəl onun yaradıcılığında poemalar say baxımında çoxluq təşkil edir. "Həmzə" (1947), "Qızlar" (1948), "Zəfər və Zöhrə"(1950), "Həqiqət söyləyənlər" (1954), "Babam" (1957), "Quli və Nəvai", "Babur" (1968) və.s poemaları özbək epik janrının inkişafında onun yüksək xidmətlərindən xəbər verir. Ümumiyyətlə, özbək ədəbiyyatşünasları Musa Aybəkin poemalarını mövzu baxımından üç qrupa bölürlər: 1)Tarixi mövzuda yazılmış poemalar. ("Babam", "Quli və Nəvai", "Babur" poemaları bu qrupa daxildir). 2)Müasir mövzulu poemalar. ("Qızlar", "Həmzə" və.s poemalar bura aiddir) 3)Xarici ölkə xalqlarının həyatına həsr edilmiş poemalar. ("Zəfər və Zöhrə", "Həqiqət söyləyənlər" , "Zamanın yaraları"və.s poemaları bura daxildir)
- ↑ 1 2 Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.
- ↑ Karimov N., Oybek, T., 1985
- ↑ Quliyev Elman Hilal oğlu. Türk xalqları ədəbiyyatı: dərslik /E. Quliyev; elmi red. H. Qasımov ; rəyçilər B. Nəbiyev. Bakı : Conatant Empary , 2011, 567 s. səh.204.