Molla Nəfəs 1810-cu ildə Türkmənistanın(horasanin)Serahs ilcesinde (Saragt ilcesinde) dunyaya geliyor… Bu uşaq ilk təhsilini dövrünün ziyalı sənətkarlarından olan atası Qədirverdinin evində açdığı məktəbdə alır. Sonra Mərvdə məşhur pedaqoq kimi tanınan Molla Məmmədsalihin yanında təhsilini davam etdirir..

Oranı bitirdikdə isə atası onu o dövrün məşhur təhsil ocaqlarından olan Buxara və Xivə mədrəsələrində oxumağa göndərir. Gələcəyin şairi bu şəhərlərdəki mədrəsələrdə tanınmış alimlərdən dərs alır, Türk, ərəb və fars dillərini öyrənməklə yanaşı həmin dövrdə tədris olunan elmləri, o cümlədən ilahiyyat, riyaziyyat, hesab, həndəsə, nücum, kimya, dil, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya fənlərinin də sahəsində dərin bilik əldə edir.

Ədəbiyyata xüsusi maraq duyan gənc şair Buxarada və Xivədə klassik Şərq poeziyasının Xoca Əhməd Yəsəvi, Füzuli, Nəsimi, Nəvai, Nizami, Sədi, Hafiz, Cami kimi nümayəndələrinin əsərlərini, habelə şifahi xalq ədəbiyyatını, dastan və nağılları diqqətlə öyrənir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, bədii ifadə vasitələri, ədəbi janrlar, bir sözlə, Şərq poetik sistemi haqqında dərin bilik qazanır. Mərvdən Tanrıverdi kimi gedən uşaq illər sonra vətəninə mükəmməl təhsil görmüş ziyalı və heca vəznində şeirlər yazan şair Molla Nəfəs kimi qayıdır.

Şairin şeirlərindən anlaşılır ki, o, gəncliyində Durduxal adlı bir qıza aşiq olur. Lakin sevdiyi qıza qovuşa bilmir. Bundan təsirlənən şair ilk sevdasını unuda bilmir və ömrü boyu onu xatırlayaraq şeirlər yazır. Beləcə Durduxal şairin ilham pərisinə çevrilir. Şair onu xatırlayaraq deyir:

Nəfəs deyər, yara belim bağlaram,

Gecə-gündüz dərya kimi çağlaram,

Ta ölüncə Durduxal der ağlaram,

Gözlərimdən axar iki çay indi.

Molla Nəfəs aşıq və el şair kimi Türküstanı və Qafqazı gəzərək toylar və məclislər yola salır. Onun şeirlərində Türküstanın onlarla şəhər və qəsəbəsinin adı ilə yanaşı, Kabil, Herat, Astarabad, Həmədan, İsfahan, Xorasan, Tehran, Qəzvin, Şam, Bağdad şəhərlərinin, hətta Misir, İraq, Rum, Firəng ölkələrinin də adı çəkilir. Təbii ki, bu coğrafi məkanların bir qisminin adı ənənədən gələn poetik ehtiyaca görə çəkilir. Lakin onun Azərbaycanda olduğu heç bir şübhə doğurmur. Şair şeirində birində belə yazır:

Təvriz diyarında olmuşam səyyad,

Həzirbaycan şəhrin gəzdim adbaad.

Bu günün özündə də türküstanın bəzi bölgələrində Azərbaycana Həzirbaycan deyilir. Türkmən şairi Molla Nəfəs Azərbaycan . şəhərlərini adbaad gəzdiyindən söz açır. Buradan aydın olur ki, şairi Azərbaycanla bağlayan sıx tellər varmış. Bunu onun şeirlərinin ruhundan aydın seçmək olur.

Molla Nəfəs, hər şeydən əvvəl, lirik şairdir. Onun məhəbbət şeirləri saf və göz yaşı kimi dumduru bir çeşməni andırır. Bu əsərlər sadə, incə, həzin və səmimidir, mayasını və qidasını xalq yaradıcılığından, doğma türkmən folklorundan alır. Şərq poeziyasına xas olan epitet və bənzətmələr, məcazlar sistemi ümumən onlara hakim olsa da, şairin deyim tərzi bir çox hallarda olduqca original və yenidir. Xüsusilə onun gəraylı, qoşma və müxəmməsləri öz lirizmi ilə insanı heyrətləndirir. Məsələn:

Dilbər, yazım vəsfini,

Yandım ki fərağından.

Mən təşnəni yandırma,

Busə ver dodağından.

Və yaxud :

Tiği-peykanından bağrım dəlindi,

Razıyam, öldürüb canım al indi,

Qara zülfün üzdə yüz-yüz bölündü,

Hər zülfün üzündə yüz para könlüm.

Şairin qismən irihəcmli məhəbbət şeirləri də həm məzmununa, həm də formasına görə fərqlənir. Onun "Bu məkana gəlmişəm" adlı poeması isə öz orijinallığına görə dünya poeziyasında misli-bərabəri olmayan bir şedevrdir. Bütün peyğəmbərlərin, hətta Allahın da surəti yaradılan bu əsərdə eşq ən yüksək poetik səviyyədə ülviləşdirilmiş, hətta ilahiləşdirilmişdir. Bunu başqa heç bir şairin yaradıcılığında görə bilmirik. Sözlərimizin haqlı olduğunu anlamaq üçün əsərin son parçasına diqqət yetirmək kifayətdir.:

Çəkdi sünbül saçların nazlı dilbər üzündən,

Gün tutulub, bu aləm şölə aldı gözündən,

Mövlam taqət gətirməz, getdi şol dəm özündən,

Dedi yarım: "Həqq aşiq dönə bilməz sözündən,

Molla Nəfəsin vətəndaşlıq, vətənpərvərlik şeirləri də öz milli ruhuna görə seçilir. 19-cu yüzildə Türkistanı işğal etmək istəyən çar Rusiyasına bölgəyə ardı-arxası kəsilmədən əsgəri qüvvələr göndərirdi. Nizami və dövrünə görə çox yaxşı silahlanmış Rus əskəri birlikləri qarşısında pərakəndə dəstələr şəklində döyüşən və silah təchizatı olmayan türkmən, özbək, qazax, qırğız, qaraqalpaq, tacik vətənpərvərləri duruş gətirə bilmirdilər. Rus hərbçiləri xalqın gözünü qorxutmaq üçün işğal etdikləri şəhər və kəndlərdə ağlasığmaz qəddarlıqlarla insanları məhv edirdilər. Qacarlar xanədanı da bölgədə nüfuzlarını itirmək istəmirdilər. Bir sözlə Türküstan döyüş meydanına çevrilmişdi. Molla Nəfəsin vətəninin cəsur övladlarını yalnız şeirlərilə ruhlandırmırdı, özü də döyüşlərdə fəal iştirak edirdi. Yaşı 50-i keçsədə vətəninin müdafiəsinə qatılan şair döyüşlərin birində ağır yaralanır və aldığı yaradan 52 yaşında dünyasını dəyişir. O, şəhid olsa da vətəni qoruyan türkmən sərkərdələrinin, xanlarının, bəylərinin rəşadətini tərənnüm etmiş, döyüşçüləri qələbəyə ruhlandıran şeirləri yaşayır. Şairin Qaraoğlan, Qacarbay, Övəzmurad xan, Mir Məmməd xan və digər adlı-sanlı el qəhrəmanlarının şəninə həsr etdiyi 20-dən artıq şeir, milləti birliyə səsləyən qoşmalar qadağa və təqiblərə baxmayaraq günümüzədək dillər əzbəri olaraq yaşamışdı..

Çox təəssüf ki, Molla Nəfəsin şeirlərinin böyük əksəriyyəti bizə gəlib çatmamışdı. Xüsusilə ötən əsrin 20–30-cu illərində keçmiş Sovet İttifaqında Türk xalqlarının ziyalılarına qarşı yürüdülən qanlı repressiyalar, Türk tarixinə, mədəni irsə vurulan ağır yaralar bir sıra sənətkarlarımız kimi Molla Nəfəsin də sovet-bolşevik ideologoyası ilə ziddiyyət təşkil edən əsərlərinin toplanmasına, oxunmasına, nəşr edilməməsinə icazə verməmişdi.

Elə bu səbəbə görə də Molla Nəfəsin ictimai-siyasi lirikasının, dini, milli azadlıq və vətənpərvərlik mövzusunda yazdığı əsərlərinin üstündən sovet dövründə sükutla keçilmişdi. Molla Nəfəsin zəngin irsində "Zöhrə-Tahir" dastanı xüsusi yer tutur. Türk xalqları, xüsusən oğuz qrupu türklər arasında geniş yayılmış bu əsər Molla Nəfəs tərəfindən tamamilə yenidən işlənmişdir. Şair "Zöhrə-Tahir" poemasını türkmən həyatının, ruhunun, mədəniyyətinin və etnoqrafiyasının ensiklopediyası səviyyəsinə çatdırılmışdı. Şairin Molla Rəsul və Molla Rəhim adlı iki oğlu olsa da Sovet dövründəki repressiyalar şairin nəslinin kəsilməsinə gətirib çıxarmışdır..

Türkmənistan Prezidentinin 6 noyabr 2009-cu ildə imzalanmış xüsusi fərmanı ilə 2009-cu ildə Türkmənistanın "Miras" Milli Mədəniyyət Mərkəzi şairin "Zöhrə-Tahir" dastanını nəfis şəkildə nəşr etmiş və 2010-cu ildə isə ölkədə Molla Nəfəsin anadan olmasının 200 illiyini böyük təntənə ilə qeyd etmişdirlər.