Modest Petroviç Musorqski rus bəstəkarıdır. Və bir musiqiçi kimi də, vətəndaş kimi də milli mənsubiyyətini, doğma vətəninə sədaqətini öz fəaliyyəti, yaradıcılığı ilə dönə-dönə təsdiqləmiş bəstəkardır. Lakin yaradıcı bir şəxsiyyət, novator musiqiçi kimi Musorqskinin nailiyyətləri bu milli mədəniyyətin hüdudlarını çoxdan adlayaraq, aid olduğu zaman çərçivəsini də aşmış, ümumdünya mədəniyyətinin mənəvi sərvətləri sırasına daxil olmuşdur.

Görkəmli bəstəkar G. Sviridovun təbirincə, "Lev Tolstoyun öz povesti barədə söylədiyini Musorqskiyə aid edərək deyə bilərik ki, onun əsərlərinin qəhrəmanı — həqiqətdir". Bu haqqı, ədaləti, çox zaman acı olan həqiqəti üzə çıxarmaqla dövrünün bir çox suallarına cavab tapmaq istəyən Musorqski öz axtarışlarında tək deyildi. 19-cu əsrin ikinci yarısında yaradıcılıq meydanına çıxaraq, rus mədəniyyətinə "altmışıncılar" kimi daxil olmuş bir çox mütərəqqi ziyalılar kimi, o da xalqı, vətəni qarşısında tarixi missiyasını yaxşı başa düşür və tarixinin faciəvi səhifələrini yaşayan millətinin dadına yetmək arzusuyla çarpışırdı. Qlinka ənənələrini yaşadan "Qüdrətli dəstə"nin digər üzvləri kimi, Musorqski də xəlqilik prinsipinə sədaqətini bütün yaradıcılığı ilə dönə-dönə təsdiqləyərək, böyük rus klassikinin davamçısı kimi çıxış edirdi. Lakin bunun həyata keçirilməsində öz həmfikirlərindən fərqli mövqedə qərar tutaraq, xəlqiliyi, dəstəçi məsləkdaşlarının yönəlmədiyi başqa bir səmtdə arayır, öz yolu ilə gerçəkləşdirməyə çalışırdı. Yaratdığı misilsiz musiqi nağıllarında öz xalqının mənəvi-estetik görüşlərini, təxəyyülünü, rəvayət və əfsanələrini, qədim adət-ənənələrini canlandırmaqla milli xarakteri verməyə çalışan Rimski-Korsakovdan da, xalqın bahadır qüdrətini, qəhrəmanlığını epik surətlərdə ümumiləşdirən Borodindən də fərqli olaraq, Musorqski öz əsərlərində — "Boris Qodunov" və "Xovanşina" operalarında, faciəvi mahnı və romanslarında ilk növbədə rus xalqının ağrı-acısını, bəlalarını, fəlakətini açıb göstərirdi. Balakirev dərnəyinin üzvü, "kuçkizm" hərəkatının parlaq nümayəndəsi kimi tanıdığımız Musorqskinin özü barədə "Musorqski nə öz kompozisiyalarının səciyyəsi, nə də musiqi görüşləri etibarilə mövcud olan dərnəklərdən heç birinə aid deyil" deməsi də məhz bununla izah edilir. Musorqskinin yenilikləri həqiqətən də dərnək çərçivəsinə sığmayan, heç bir yaradıcı dəstənin estetikasına uyğun gəlməyən bir miqyasa malik idi. Cəsarətlə deyə bilərik ki, Musorqski dövründə — Rusiya tarixinin mürəkkəb, gərgin bir çağında yaşayıb yaradan heç bir başqa bəstəkar xalqın keçirdiyi sarsıntıları, düçar olduğu fəlakəti belə böyük bədii qüvvə ilə əks etdirməmişdir.

"Altmışıncı illərin əvvəllərində rus həyatı uzun sürən mənəvi yuxudan ayıldı. Və o saat da yuyunaraq, keçmişin köhnəlmiş ünsürlərindən, yaramaz tullantılarından təmizlənmək istədi. Bütün sahələrdə yeni, sağlam yollar axtarılırdı. hər yerdə hökm surən yeni düşüncə, yeni təfəkkür cəsarətlə irəliləyərək, vaxtı keçmiş, gərəksiz hesab etdiyi hər bir şeyi heyfsilənmədən qırıb dağıdır, məhv edirdi. Bu möhtəşəm dalğa incəsənəti də öz qoynuna almaya bilməzdi". Məşhur rəssam İ. Repinin belə təsvir etdiyi oyanış sadəcə olaraq rus tarixinin bir parçasına aid olmayıb, böyük bir dövrü əhatə edən, əks-sədası irəliyə, çox uzaqlara gedib çıxan bir proses idi. Yəni "altmışıncı illər" anlayışı bircə onilliyi səciyyələndirən zaman çərçivəsindən çox kənara çıxaraq, rus mədəniyyəti tarixində qüdrətli bir hərəkat mənasını kəsb etmişdir. Bu hərəkatın ilk yüksəliş dalğası ilə sənət meydanına atılan "Qüdrətli dəstə"nin ön sıralarında addımlayan cəsarətli sənətkarlardan biri — Musorqski isə sənətdə dediyi kəsərli sözlə, bədii kəşfləri, novatorluğu ilə nəinki rus musiqisinin sonrakı inkişaf mərhələsini "qabaqlamış", həm də milli hüdudlara sığmayan, daha geniş miqyasda — ümumdünya musiqi mədəniyyəti kontekstində nəzərdən keçirilməli olan mənəvi dəyərlər yaratmışdır. Odur ki, musiqi tarixinin keçmişini öyrənən hər yeni nəsil Musorqskinin yüz — yüz əlli il bundan əvvəl yaratdığı əsərlərin müasirliklə səsləşdiyinin şahidi olur, bunlarda bəşəri problemlərə, həyatın əbədi suallarına cavab axtarır.

Xalqı həyatın rəmzi və təcəssümü kimi qavrayan Musorqski onu bəstələdiyi musiqi dramlarının əsas qəhrəmanına çevirib, opera səhnəsində bu surətin hərtərəfli, dolğun, inandırıcı musiqi səciyyəsini yaratmaqla, özünün "mən xalqı vahid ideya ilə ruhlanmış qüdrətli bir şəxsiyyət kimi başa düşürəm" fikrini böyük bir bədii qüvvə ilə reallaşdırmışdır. Böyük musiqiçinin vaxtilə dediyi bu sözlərin mənası sonrakı inkişaf prosesində dəfələrlə təsdiq olunmuş, müxtəlif xalqların tarixi, bu gün dünyanın müxtəlif regionlarında baş verən milli fəlakətlər bir daha göstərmişdir ki, həqiqətən də hər bir milləti yaşadan, onu bəlalardan, dağılmaqdan qurtara biləcək birlik, mənəvi əsaslar yoxdursa, o millət məhv olmağa məhkumdur.

Tarixi mövzulara müraciət edən Musorqski qədim keçmişi sadəcə seyr etmək məqsədindən çox uzaq idi. O. sanki tarixi imtahana çəkərək, onu sorğu-suala tutur, bəzən də əsrlərin yaratdığı zaman səddinin arxasından onu cavabdehliyə çağıraraq, mühakimə edirdi. Bir sənətkar kimi Musorqski tarixi faktlardan çox yüksəkdə dayanaraq, bunların dini, milli, ictimai səbəblərini araşdırır və müxtəlif dövrlərdə xalqın taleyindəki oxşar məqamları müqayisə etməklə sanki mürəkkəb vəziyyətdən çıxış yolunu göstərməyə çalışırdı. Dövrünün problemlərinə münasibətini dolayı yolla bildirmək məcburiyyətində qalan bəstəkar ölməz əsərlərində tarixin faciəli hadisələrini canlandıraraq, bunları öz zəmanəsinin müsibətləri ilə səsləşdirirdi. Xalqın əzablı həyatının ən gərgin anlarında, onun səbir kasasının dolub daşdığı məqamlarda qarşısıalınmaz bir qüvvəyə çevrilməsi, zülm və nahaq qanlar üzərində qurulmuş hər cür hakimiyyətin gec-tez dağılmağa məhkum olması fikrini açmağa can atan sənətkar, "keçmişin vasitəsilə bu günü" əks etdirmək istəyirdi. Musorqskinin xalqa olan bu məhəbbəti yalnız millətin halına acımaq hissindən deyil, onun yaradıcı gücünə, qüdrətinə, istedadına olan böyük inamından irəli gəlirdi. O, xalqın həyatını, məişətini, incəsənətini, danışıq tərzini dönə-dönə, həvəslə öyrənir və musiqiyə köçürürdü. Onun musiqiyə gətirdiyi novator dəyişikliklərinin əsasını da insan danışığı ilə bağlı olan canlı intonasiya məfhumu təşkil edirdi. İntonasiyanı eşitmə, duyma cəhətdən fövqəladə istedada malik olan bəstəkar musiqi nitqinin və musiqi dramaturgiyasının yeni ifadə imkanlarını mənimsəyirdi. "Musiqi canlı müşahidələrin təcəssümü olmalı və əsil, həqiqi insanların yaşantılarını təsvir etməlidir" deyən Musorqski tarixə musiqi portretinin mahir sənətkarı kimi daxil olur, rəngarəng, parlaq səs boyalarıyla işlənmiş surətlər sırasını təqdim edir. İnsan nitqinin canlı intonasiyalarını musiqiyə gətirməklə o, bir-birindən fərqli, yaddaqalan tiplər, obrazlar yaradır. Və maraqlıdır ki, əsil sənətkar, yaradıcı şəxsiyyət mövqeyindən çıxış edərək, həyatda müşahidə etdiyi insan tiplərini olduğu kimi musiqiyə köçürməyi deyil, bunlara öz münasibətini açıqca bildirməyi üstün tutur. Cəmiyyətin eybəcərliklərini, iç üzünü cəsarətlə açıb göstərən bəstəkar çox zaman acı gülüşdən, istehzadan, satiradan güclü bir vasitə kimi istifadə edir. "Seminarist", "Keçi", "Birə" kimi vokal incilər buna parlaq misaldır. "Unudulmuş" adlı vokal ballada, "Ölüm mahnıları və rəqsləri" silsiləsindən olan "Serenada", "Trepak" kimi romanslar, "Kalistrat", "Yeryomuşkanın laylası" — bəstəkarın sanki xalq içərisindən seçib götürdüyü ayrı-ayrı insanların acı taleyini, düçar olduğu bəlaları böyük bədii qüvvə ilə, inandırıcı şəkildə açır. Musorqskinin dahiyanə musiqi dramlarında təqdim etdiyi Boris, Marfa kimi mürəkkəb xarakterlər, həmçinin "Günəşsiz" silsiləsinin romansları bəstəkarın insan qəlbinin ən gizli qatlarına varmaq qabiliyyətini, psixoloji dərinliyi ilə seçilən faciəvi obrazlar yaratmaq məharətini nümayiş etdirir.

Musorqskinin musiqili-dramaturji təfəkkürü, onun yaratdığı melos musiqi dilinin qəbul olunmuş qayda-qanunları çərçivəsinə sığmayaraq, lad, harmoniya, ritmika, tembr kimi ifadə vasitələrinin yeniləşməsini şərtləndirirdi. Lakin hər bir böyük sənətkar kimi bunlardan məqsəd deyil, məhz vasitə kimi istifadə edən Musorqski həmişə saxta "novatorluq"dan uzaq olmuşdur. Onun ifadə vasitələri, musiqi dilindəki nadir tapıntıları təkcə keçən əsrin deyil, XX yüzilliyin incəsənətində də müxtəlif milli məktəbləri, üslub və cərəyanları təmsil edən, bir-birindən yerlə göy qədər fərqli ideya-estetik mövqedən çıxış edən sənətkarların dəst-xəttinə sirayət edərək, yeni məna kəsb etmişdir. Tamamilə başqa estetik platformaya malik impressionizm cərəyanında, xüsusilə Debüssi yaradıcılığında Musorqskinin harmonik dilindən gələn cəhətlər, sonradan əsrin səddini aşaraq, yeni yüzilliyin musiqisində də özünü büruzə vermişdir XX əsr musiqisinin nəhəng simalarından biri olan D. Şostakoviçin yaradıcılığına Musorqskinin təsirini qeyd etmək kifayətdir. Şostakoviçin əbədi mövzulara üstünlük verməsində, bütün zamanlarda aktual olan problemlərə toxunaraq, bəşəri suallara cavab axtarmasında, əsərlərində verdiyi möhtəşəm xalq səhnələrində, musiqisinin faciəvi vüsətində və psixoloji dərinliyində, eləcə də musiqi dilinin bir sıra xüsusiyyətlərində şübhəsiz ki, Musorqski yaradıcılığı ilə irsi bağlılıq vardır.

Ölməz "Koroğlu"nun müəllifi dahi Ü. Hacıbəyov da bu şah əsərində xalqın musiqi səciyyəsini yaradarkən, bu surətin operadakı inkişaf dinamikası barədə düşünüb daşındığı zaman, "Boris Qodunov" kimi gözəl nümunəyə arxalana bilərdi. Musiqi klassikimizin həll etməli olduğu məsələlərin tamamilə başqa məcrada, Azərbaycan musiqisi zəminində həyata keçirildiyini və onun Şərq ilə Qərbin kəsişdiyi nöqtədə keyfiyyətcə tamamilə yeni musiqi yaradıcılığının banisi olduğunu nəzərə alsaq da, gətirdiyim analoji müqayisə, zənnimcə əsassız deyil. Ü. Hacıbəyovun rus klassiklərindən bəhrələnərək, bu məktəbin ən mütərəqqi cəhətlərini yaşatmağı tövsiyə etməsi də bu mülahizənin mümkün-lüyünü təsdiqləyir.

Böyük həqiqətin sorağıyla sənətə gələn Musorqski sənətkar və vətəndaş kimi tutduğu mövqeyi ilə, irəli sürdüyü cəsarətli ideyalarla, novatorluğunun vüsəti etibarilə, öz missiyasına sədaqəti ilə adını tarixdə əbədiləşdirmiş, onun yaratdığı əsərlər isə ümumdünya mədəniyyətinin heç vaxt əhəmiyyətini itirməyən, daim müasir səslənən musiqi inciləri sırasına daxil olmuşdur.

• Наследие М. П. Мусоргского. Сборник материалов (к выпуску Полного академического собрания сочинений М. П. Мусоргского в 32 томах). Составление и общая редакция Е. Левашева, М.: Музыка, 1989 (содержит подробную библиографию [только русскоязычную] на год выпуска книги и самый полный на сегодняшний день перечень соч. Мусоргского с указанием рукописных источников).
• М. П. Мусоргский : [альбом / сост., авт. вступ. ст. и текста Р. К. Ширинян ]. — М. : Музыка, 1987.
• М. П. Мусоргский в воспоминаниях современников: сб. ст. / [сост., текстолог. ред., вступ. статья и коммент. Е. Гордеевой]. — М. : Музыка, 1989.
• Мусоргский в квадрате / [сост. Алексей Лысаков]. — Москва : Классика-XXI, 2008.
• М. П. Мусоргский и музыка ХХ века: сб. статей / [ред.-сост. Г. Головинский]. — М. : Музыка, 1990.
• М. П. Мусоргский. К пятидесятилетию со дня смерти 1881–1931. Статьи и материалы. Под редакцией Ю. Келдыша и В. Яковлева. Москва: Госмузиздат, 1932 (содержит ценные статьи и список сочинений, подготовленные П. А. Ламмом, воспоминания современников, письма, подробные указатели, первую публикацию сатирической картины "Могучая кучка" и др.).
• Абызова Е. Н. "Картинки с выставки" Мусоргского. М.: Музыка, 1987.
• Абызова Е. Н. Модест Петрович Мусоргский. — М. : Музыка, 1985.
• Акулов Е. А. Три Бориса. Сравнительный музыкально-драматургический анализ партитур оперы "Борис Годунов" М. Мусоргского, Н. Римского-Корсакова, Д. Шостаковича. — М.: МАРТ, 1997.
• Бакаева Г. "Хованщина" М. Мусоргского — историческая народная музыкальная драма. — Киев: Музична Україна, 1976.
• Баскин В. С. Русские композиторы. М. П. Мусоргский. Очерк музыкальной деятельности. — М. : Ленанд, 2016.
• Беляев В. М. Мусоргский. Скрябин. Стравинский: сб. статей. — М. : Музыка, 1972.
• Берченко Р. Э. Композиторская режиссура Мусоргского. Москва: УРСС, 2003.
• Васильева А. Русский лабиринт. Биография М. П. Мусоргского. Псков: Псковская областная типография, 2008.
• Веприк А. М. Три оркестровые редакции первой картины пролога оперы Мусоргского "Борис Годунов" // Веприк А. М. Очерки по вопросам оркестровых стилей. — М.: Советский композитор, 1978.
• "Тень непроглядная"и "свет в небесной вышине": к сравнению совокупного поэтического текста в романсах Мусоргского и Римского-Корсакова // Русская музыка. Рубежи истории: мат-лы международной научной конференции; [редколл. С. Савенко,И. Скворцова и др.]. — М.: Моск. гос. консерватория им. П. И. Чайковского, 2005. — С. 78–99.
• Поэзия вокального творчества композитора как единый текст: романсы Мусоргского и Римского-Корсакова. . 7. М.: Собрание, . 2010. 190—200. ISBN 978-5-02-037377-8.
• Голенищев-Кутузов А. А. Воспоминания о М. П. Мусоргском // Музыкальное наследие. Вступ. статья и комментарии Ю. В. Келдыша. Вып. 1. М., 1935, с. 4–49.
• Головинский Г. Л. Мусоргский и фольклор. — М.: Музыка, 1994.
• Головинский Г. Л., Сабинина М. Д. Модест Петрович Мусоргский. — М.: Музыка, 1998.
• Гордеева Е. М. Композиторы "Могучей кучки". — М. : Музыка, 1985.
• Добровенский Р. Рыцарь бедный. Книга о Мусоргском. — Рига: Лиесма, 1986.
• Дурандина Е. Е. Вокальное творчество Мусоргского. — М. : Музыка, 1985.
• Жуйкова Л. Музыкальная эстетика М. П. Мусоргского. — СПб.: Композитор — Санкт-Петербург, 2015.
• Жуйкова-Миненко Л. Трагическое и комическое в творчестве М. П . Мусоргского / /Вопросы теории и эстетики музыки. — Вып. 14. — М. : Музыка,1975. — С. 39–64.
• Запорожец-Ишлинская Н. В. Оперы Мусоргского: Путеводитель. — М. : Музыка, 1985.
• Игорь Глебов (Б. Асафьев). Мусоргский. Опыт характеристики. — М., 1923.
• Кандинский А. И. О религиозно-нравственной основе "Хованщины" М. П. Мусоргского // Из истории русской музыкальной культуры. — М.: Московская консерватория, 2002
• Кандинский А. И. Статьи о русской музыке. — М.: Научно-издательский центр "Московская консерватория", 2010.
• Каратыгин В. Мусоргский. Шаляпин (очерки творчества). — П., 1922.
• Келдыш Ю. Романсовая лирика Мусоргского. — М., 1933.
• Лапшин И. И. Модест Петрович Мусоргский // Звучащие смыслы. Альманах. — СПб. : Изд. С.-Петерб. ун-та, 2007. — С. 275–322 (перепечатка статьи Лапшина 1917 г.)
• Левашев Е. М. Драма народа и драма совести в опере "Борис Годунов" // Советская музыка., 1983. № 5.
• Михайлов А. В. О мировоззрении М. П. Мусоргского // Музыка в истории культуры: избранные статьи. М., 2008, с. 147–178.
• Музыкальный современник, 1917, № 5–6 (сдвоенный номер журнала, посвящённый М. П. Мусоргскому; содержит воспоминания и статьи И. И. Лапшина, статьи В. Г. Каратыгина, В. Д. Комаровой, А. Н. Римского-Корсакова, неизданные письма Мусоргского и др.)
• Новиков Н. С. Молитва Мусоргского. Поиски и находки. Изд.2, исправленное и дополненное. Великие Луки, 2009. ISBN 978-5-350-00176-1
• Новиков Н. С. У истоков великой музыки. Поиски и находки на родине М. П. Мусоргского. — Л.: Лениздат, 1989.
• Образцова И. М., Образцова Н. Ю. М. П. Мусоргский на Псковщине. — Л. : Лениздат, 1985.
• Оголевец А. С. Вокальная драматургия Мусоргского. — М. : Музыка, 1966.
• Орлов Г. П. Летопись жизни и творчества М. П. Мусоргского. — М.-Л.: Государственное музыкальное издательство, 1940.
• Орлова А. А. Мусоргский в Петербурге. — Л.: Лениздат, 1974.
• Орлова А. А. Труды и дни М. П. Мусоргского. Летопись жизни и творчества. — М.: Государственное музыкальное издательство, 1963. — 702 с. (формат книги увеличенный; содержит подробный хронограф)
• Полякова Л. В. "Картинки с выставки" М. П. Мусоргского. — М. : Музгиз, 1960.
• Попова Т. М. П. Мусоргский. — М. : Музгиз, 1959.
• Ручьевская Е. А. "Хованщина" Мусоргского как художественный феномен. К проблеме поэтики жанра. — СПб. : Композитор, 2005.
• Сабанеев Л. Л. О Мусоргском // Сабанеев Л. Л. Воспоминания о России. — М. : Классика — XXI, 2005.
• Сабинина М. Д. , электронное издание, передано для публикации Государственный институт искусствознания|Государственным институтом искусствознания.
• Сквирская Т. З., Хаздан Е. В. Еврейский напев в записи М. П. Мусоргского // Петербургский музыкальный архив. Вып.10. СПб.: Издательство Политехнического университета, 2012, С.73–86.
• Смирнов М. А. Фортепианные произведения композиторов "Могучей кучки". — М.: Музыка, 1971.
• Соловцов А. М. П. Мусоргский. — М.-Л., 1945.
• Стасов В. В. Перов и Мусоргский // Русская Старина, 1883, т. XXXVIII, стр. 433–458;
• 2015-04-02 at the Wayback Machine; его же, "Памяти М." (СПб., 1885);
• Трембовельский Е. Б. Стиль Мусоргского. Лад, гармония, склад. Монография. (Издание второе, исправленное и дополненное). — М.: ООО Издательство "Композитор", 2010.
• Туманина Н. М. П. Мусоргский. М. — Л., 1939.
• Тышко С. Проблема национального стиля в русской опере. Глинка, Мусоргский, Римский-Корсаков. -К. : ЭП "Музинформ", 1993.
• Федякин С. Р. Мусоргский // Жизнь замечательных людей. М. : Молодая гвардия, 2009.
• Мусоргский: Проблемы творчества. — Л. : Музыка, 1981.
• Фрид Э. Л. М. П. Мусоргский: Популярная монография. — 4-е изд. — Л. : Музыка. 1987.
• Фрид Э. Л. Прошедшее, настоящее и будущее в "Хованщине" Мусоргского. — Л. : Музыка, 1974.
• Хубов Г. Н. Мусоргский. — М. : Музыка, 1969.
• Черный О. Е. Мусоргский. Повесть. — М. : Детгиз, 1961.
• Шавердян А. "Борис Годунов" (критический разбор). — М., 1931.
• Ширинян Р. К. Оперная драматургия Мусоргского. — М.: Музыка, 1981.
• Шлифштейн С. И. Мусоргский. Художник. Время. Судьба. — М. : Музыка, 1975.
• Шумская Н. А. "Сорочинская ярмарка" М. П. Мусоргского: Путеводитель. — М. : Музыка, 1970.
• Юдина М. В. "Картинки с выставки" Модеста Петровича Мусоргского // Юдина М. В. Вы спасетесь через музыку. Литературное наследие. — М. : Классика—XXI, 2005.
• Яковлев В. В. "Борис Годунов" в театре // Яковлев В. В. Избранные труды о музыке. Т. 3. — М., 1983.
• Brown D. Musorgsky, his life and works. Oxford, 2002.
• Calvocoressi M. D. Moussorgsky. His life and works. London, 1956.
• d'Alheim, Pierre Moussorgski. Mercure de France, Paris, 1896.
• d'Alheim, Marie Le Legs de Moussorgski. Rey, Paris, 1908.
• Musorgsky as modernist: The phantasmic episode in Boris Godunov // Music Analysis 9 (1990), p. 3–45.
• Hofmann R. Moussorgsky. Paris, 1952.
• Taruskin R. Musorgsky. Princeton, 1993.
• Мультимедийный CD: Modest Mussorgsky. A Multimedia Tribute to the Great Composer. (ed. By Sergey Lebedev). Luvia United, 1999.
• Сорокер Я. Л. Модест Мусоргський (1839–1881) // Українська пісенність у музиці класиків : спроба дослідження. — Вінниця: НОВА КНИГА, 2012. — С.105–109.

• Qüdrətli dəstə

• Kompozisyon
• Tüm eserleri listesi  (ing.)