Sovet rəhbərliyinin Nobel mükafatı qazanmasını məmnunluqla qarşıladığı ilk və son rus yazıçısı Mixail Aleksandroviç Şoloxov Rusiyanın cənubunda, Rostov vilayətindəki Veşenskaya stanitsasının Krijilino adlı kazak xutorunda, kiçik sahibkar ailəsində doğulmuşdu. Yazıçının bütün mühüm əsərlərinin mövzusu da Don kazaklarının həyatından götürülmüşdür.

Təhsilini Voronej gimnaziyasında almış, lakin cəmisi 4 sinif bitirə bilmişdi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi başlayanda Qırmızı Ordu sıralarına daxil olmuşdu. Əvvəlcə arxa işlərində çalışmış, sonra isə pulemyotçu kimi Don üzərindəki qanlı döyüşlərdə iştirak etmişdi. Kazak həmyerlilərindən fərqli olaraq, ilk gündən sovet rejiminin ardıcıl və əqidəli tərəfdarı kimi tanınmışdı.

Sovet rejimi də öz növbəsində Şoloxovun ədəbi-siyasi ierarxiyanın yüksək zirvələrinə qalxması üçün çox şey etmişdi. 1932-ci ildə Kommunist partiyası sıralarına daxil olan Mixail Şoloxov müxtəlif çağırışlarda SSRİ Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, heç bir ali təhsil almadığı halda 34 yaşında SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü olmuş (1939), 1940-cı ildə ədəbiyyat və incəsənət sahəsində I dərəcəli Stalin mükafatına, 1950-cı ildə Lenin mükafatına layiq görülmüşdü. Ona iki dəfə (1960, 1980) Sovet İttifaqının ən yüksək mülki mükafatı olan Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilmişdi. N.S.Xruşşovun xüsusi rəğbətlə yanaşdığı Şoloxov sovet rəhbərini bir sıra xarici səfərlərdə müşayiət etmişdi. 1961-ci ildən etibarən Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü idi.

Vətəndaş müharibəsinin başa çatdığı və bolşevik hakimiyyətinin bərqərar olduğu 1922-ci ildə Şoloxov ali təhsil almaq və yazıçı peşəsinin sirlərinə yiyələnmək niyyəti ilə Moskvaya getmişdi. Burada müxtəlif qara işlərdə çalışaraq ədəbi dairələrlə təmas qursa da, fəhlə fakültəsində oxumaq niyyətini gerçəkləşdirə bilməmişdi. Vətəndaş müharibəsi mövzusundakı "Xal" adlı ilk hekayəsi 1924-cü ildə "Yunoşeskaya pravda" qəzetində dərc edilmişdi. Həmin il yazıçı doğma Veşenskaya stanitsasına qayıtmış və xarici səfərləri istisna olunmaqla ömrünün sonuna qədər burada yaşamışdı. 20 yaşında ikən onu yetkin yazıçı kimi tanıdan "Don hekayələri" kitabı çap olunmuşdu. Mixail Şoloxov yaradıcılığı kimi müstəqil ailə həyatına da çox erkən yaşlarında başlamışdı. 1924-cü ildə keçmiş stanitsa atamanının qızı Mariya Qromoslavskaya ilə evlənmiş və ömrünün sonuna qədər onunla birlikdə yaşamışdı.

1926-1940-cı illərdə Şoloxov ən məşhur əsəri — "Sakit Don" roman-epopeyası üzərində işləmişdi. Romanının 1-2-ci cildləri 1928, 3-cü cildi 1932, 4-cü — sonuncu cildi isə 1940-cı ildə nəşr olunmuşdu. Qərbdə isə əsərin ilk iki cildi 1934, sonrakı cildləri 1940-cı ildə tərcümə və çap edilmişdi.

"Sakit Don" Birinci Dünya müharibəsi, rus inqilabı, vətəndaş müharibəsi və kazakların bütün bu tarixi proseslərdə iştirakından bəhs edirdi. Müəllif yüz minlərlə insanın həmin tarixi kataklizmlərlə üzləşməsini və bu zaman məruz qaldığı ciddi intibaları əsas qəhrəmanı Qriqori Melexovun simasında ümumiləşdirmişdir. Sovet tənqidi əsəri əvvəlcə soyuq qarşılamışdı. Yalnız Maksim Qorkinin və digər tanınmış ziyalılarının Mixail Şoloxovu müdafiə etmələri nəticəsində onun adı "xalq düşmənləri"nin siyahısını zənginləşdirməmişdi.

İki cildlik "Oyanmış torpaq" romanı üzərində iş otuz ilə yaxın çəkmişdi. Müəllif əsərin birinci cildini 1932, ikinci cildini isə 1959-cu ildə çap etdirmişdi. "Sakit Don" kimi "Oyanmış torpaq" da tənqidin müqaviməti ilə qarşılanmış, yalnız Mərkəzi Komitə romanda kollektivləşmə ilə bağlı fikirləri təqdir edəndən sonra münasibət dəyişmişdi. Şoloxov sonralar özünün hər iki böyük əsərinin ilk redaksiyaları üzərində ciddi şəkildə yenidən işləmişdi. Nəticədə meydana çıxan variantlar sovet ideoloqlarının tələblərinə daha çox cavab vermiş, yazıçının Qərbdəki tədqiqatçılarını isə müəyyən dərəcədə narazı salmışdı.

İkinci Dünya müharibəsi illərində Mixali Şoloxov "Pravda" qəzetinin hərbi müxbiri kimi ön cəbhədə olmuşdu. Bu dövrdə "Onlar vətən uğrunda döyüşürdülər" adlı üçüncü roman-trilogiya üzərində işə başlasa da, əsəri tamamlaya bilməmişdi. Yazıçının müharibə dövrü yaradıcılığının daha populyar nümunəsi sovet hərbi əsirləri probleminin ilk dəfə toxunulduğu "İnsanın taleyi" (1956) povesti idi.

Mixail Şoloxov "Rusiya tarixi üçün mühüm dövrdə Don kazakları haqqındakı eposun mükəmməlliyinə və bədii təsir gücünə görə" 1965-ci ilin ədəbiyyat Nobelinə sahib olmuşdu. Onun Nobel nominantlığının tarixi isə 1954-cü ildən başlanmışdı. Yazıçı öz Nobel nitqində qarşısında dayanan əsas vəzifənin "əməkçilər, qurucular və qəhrəmanlar yetirən xalqı tərənnüm etmək olduğunu" bildirmişdi.

Bir sıra sovet yazıçıları, o cümlədən də Mixail Şoloxov 1970-ci ildə Nobel mükafatı alan A.Soljenitsını sovet həqiqətlərinin təhrifinə görə tənqid edəndə o, Şoloxova qarşı ədəbi oğurluq ittihamı irəli sürmüş, "Sakit Don"un həqiqi müəllifinin Fyodor Kryukov olduğunu bildirmişdi. Dissident tarixçi Roy Medvedyev də bu məsələdə Soljenitsınlə həmrəy idi. Əslində, onların iddiasında yeni heç bir şey yox idi və bu iddia 20-ci illərdən sonra üstüörtülü şəkildə dəfələrlə təkrarlanmışdı. 70-ci illərdə fin slavyanşünası və riyaziyyatçı Qyer Xetsunun apardığı kompüter müqayisələri və təhlilləri romanın Mixail Şoloxov tərəfindən yazılmasının heç bir şübhə doğurmadığını göstərdi. 1987-ci ildə aşkara çıxarılan müəllif əlyazmaları isə həmin qənaəti daha da möhkəmləndirdi.

Şoloxovun rəsmi sovet ideologiyasının ruporu olmadığını əsərlərinin müasir dövrdə də populyarlıq və aktuallığını qoruyub saxlaması sübut edir.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.