Mirzə Məhəmməd Fərruxi 1889-cu ildə Yəzd şəhərində doğulmuşdu. Atası Məhəmmədibrahim simsar idi. Məhəmməd Fərruxi mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı.

Mirzə Məhəmməd Fərruxi Yəzdi 18 oktyabr 1939-cu ildə öldürülüb. O, Rza xan Pəhləviyə qarşı dediyi həcvlərə və inqilabi ruhlu şeirlərə görə dodaqları tikilmişdi, sonra isə Qəsri-Qacarda məşhur cəllad "doktor" Əhməd Əhmədi tərəfindən zəhərlənmişdi.

O, elə atəşin bir vətənpərvər olmuşdur ki, öz şəxsi həyatını büsbütün unutmuş, səadətini vətəninin azadlığında görmüş, siyasi qovğalar və vuruşlar meydanına atıldığı ilk günlərdən öz dönməzliyi, fədakarlığı ilə hamını heyrətə salmış, təqiblərə, məhrumiyyətlərə, işgəncələrə dözmüş, dəfələrlə həbsxanalara düşmüş, azadlıq düşmənləri tərəfindən haqq deyən ağzı tikilmiş, lakin heç bir şey onu susdurmağa qadir olmamış, tutduğu doğru yolundan, əqidəsindən döndərə bilməmişdir.

Fərruxi Yəzdi poeziyası XX əsr fars ədəbiyyatının ən parlaq və mənalı səhifələrindən birini təşkil edir. Siyasi lirikanın gözəl nümunələrini yardan bu sənətkarın əsərlərini nəzərdən keçirdikdə mərd, qorxmaz, vətənini, xalqını ürəkdən sevən, despot və imperialistlərin zülmünə məruz qalmış millətinin halına acıyan, düşmənlərinə dərin nifrət bəsləyən, qalib gəldikdə sevinən, məğlub olduqda müvəqqəti ümidsizliyə qapılan bir insanın obrazı gözümüz önündə canlanır. Şairin hər şerində bu mürəkkəb obrazın müəyyən cəhəti, xüsusiyyəti, ictimai kədəri oxucuya çatdırılır. Bu, yalnız şairin daxili aləmini əks ötdirən obraz deyil, eyni zamanda XX əsrin ziddiyyətli siyasi-ictimai həyatında yaşayıb mübarizə edən zəhmətkeş insanların ümumiləşmiş obrazıdır. Şairin poeziyasındakı "mən" əksər hallarda subyektivlikdən çıxır, ümumiləşmiş, poetik "mən"ə çevrilir.

Fərruxi Yəzdi mübarizələr şairi, azadlıq şairi olduruna görə, əsərlərində yaşadıqı mühitin eybəcərliklərini açıb göstərdiyi üçün onun poeziyası bu gün də azadlıq uğrunda mübarizə aparan insanların əlində kəsərli bir silahdır. Bu heç də təsadüfi deyildir ki, şair vəfat etdikdən sonra belə onun əsərləri demokratik mətbuatın səhifələrində tez-tez çap olunurdu. "Rəhbər" qəzeti şairin ölümündən az sonra yazırdı:

"Azadxahlardan təşkil olunmuş hər bir yığıncaqda gərək azadlıq yolunda şəhid olanların — xüsusilə Seyid Həsən Müdərris, Doktor Tağı Ərani və Fərruxinin müqəddəs adları çəkilsin. Onlar bizim üçün fədakarlıqda, ciddiyyətdə və sabitqədəmlikdə nümunədirlər. Onlar öz canlarını qurban verməklə bizə əməldə göstərdilər ki, istibdad əleyhinə mübarizədə gərək əsla təslim olmayaq"

Eyni zamanda şairin vaxtı ilə böyük bir cəsarətlə damğaladığı, öldürücü satira atəşinə tutduğu mürtəce dairələrin onun adına, yaradıcılığına bəslədikləri mənfi münasibət də duyulur. Məhz bunun nəticəsidir ki, İranda nəşr olunan bəzi şeir antologiyalarında XX əsrdə yaşayıb yaradan məşhur şairlərdən tutmuş yeni yazmağa başlayan, yaxud ikinci, üçüncü dərəcəli şairlərə qədər bir çoxlarına səhifələrlə yer verildiyi halda, Fərruxi Yəzdi kimi bir sənətkara əsla yer verilmir, hətta şairlər cərgəsində adı belə çəkilmir. Belə şer antologiyalarına misal olaraq Seyid Əbdülhəmid Xəlxalinin, Firidun Karın kitablarını göstərə bilərik. Bunların heç birində Fərruxi Yəzdidən bir kəlmə də danışılmır. Bunun isə səbəbi aydındır. Çünki Fərruxi Yəzdi kimi açıqfikirli, inqilabi əqidəli bir şairin əsərlərini nəşr etmək, onun haqqında yazmaq məsələsinə senzura müxtəlif vasitələrlə mane olurdu. Elə bunun özü göstərir ki, Fərruxi Yəzdi poeziyası öz müasirlik ruhu və aktuallığı ilə bu gün də əhəmiyyətini itirməmişdir və dərin tədqiqat işi tələb edir.

Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, İranda demokratik fikrin, xüsusən XX əsr demokratik fars ədəbiyyatının yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış bu sənətkarın həyat və yaradıcılığı indiyə qədər nə İranda, nə Avropada, nə də Sovet İttifaqında tam elmi şəkildə öyrənilməmiş, müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Fərruxi Yəzdi ilə maraqlanan müxtəlif alimlər onun həyatı üzərində nisbətən ətraflı dayansalar da, yaradıcılığı haqqında ötəri, çox vaxt həddindən artıq ümumi mülahizələr söyləməklə kifayətlənmiş, bəzən isə bu barədə bir kəlmə də danışmadan ötüb keçmişlər.

Fərruxi Yəzdi hələ öz sağlığında qüvvətli, istedadlı bir şair olaraq, müasirlərinin diqqətini cəlb etmiş, "Tacüşşüəra"7 kimi yüksək ada layiq görülmüş, şerləri dəfələrlə müsabiqəyə qoyulmuş, onlara İran, əfqan və hind şairləri tərəfindən nəzirələr yazılmışdır.

Fərruxi Yəzdinin ədəbi irsi özünün sağlığında toplanıb, küll halında nəşr edilməmişdir; ömrünün xeyli hissəsi təqiblərdə, zindanlarda, qürbət ölkələrdə keçən şairin buna nə vaxtı, nə də imkanı olmuşdur. Bu iş sonralar da o qədər qə naətbəxş şəkildə olmamışdır. Belə ki, şairin İran ictimai quruluşunun bir çox nöqsan cəhətlərini qüdrətli bir publisist qələmi ilə açıb göstərən, redaktoru olduğu "Tufan" qəzetinin dəfələrlə bağlanmasına və özünün dəfələrlə tutulub məhkəmə qarşısında dayanmasına səbəb olan məzmunlu məqalə və çıxışlarının toplanmaması bir yana dursun, gözəl sənət nümunələri olan və hər birində əzilən, hüququ tapdalanan bir millətin acı fəryadları duyulan şerləri belə tam şəkildə nəşr edilməmişdir.

Fərruxi Yəzdinin şerləri şair özü sağ ikən qəzet və jurnal səhi-fələrindən kənara çıxıb, bəzi xarici ölkələrin şeir antolokiyalarına düş- müşdür. Bu cəhətdən hind alimi Məhəmməd İshaqın 1933-cü ildə Bombeydə çap etdirdiyi kitabı diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bu mənbə bizim üçün çox qiymətlidir. Çünki kitabın müəllifi Məhəmməd İshaq özünün qeyd etdiyi kimi, altı ay İranda olmuş, ayrı-ayrı şair və ədiblərlə görüşmüş, onların şerlərindən nümunələr seçmişdir. Biz şübhə etmirik ki, M. İshaq Fərruxi Yəzdi ilə də şəxsən görüşüb söhbət etmişdir. Bunu müəllifin aşaqıdakı qeydi də açıq göstərməkdədir: "Fərruxinin dodağındakı və ağzındakı yaranın (şairin dodağının tikilməsinə işarədir — Ə. H.) yeri indi də qalır… Müəllif (M. İshaq -Ə. H.) bunu şəxsən müşahidə etmişdir".

Buradan belə nəticəyə kəlmək olur ki, Məhəmməd İshaq şairin tərcümeyi-halını yazarkən Fərruxinin özünün dediklərinə əsaslanmışdır. Buna görə də, bizcə, onun şair haqqında verdiyi məlumat daha etibarlı sayıla bilər. Lakin təəssüf ki, bu mötəbər mənbədə də bəzi xırda səhvlərə yol verilmiş, şairin ağzının tikilməsi ili düzgün göstərilməmişdir. Alimlər arasında rəy müxtəlifliyinə səbəb olan bu məsələ haqqında Fərruxinin həyatından danışarkən ətraflı bəhs ediləcəkdir.

Məhəmməd İshaq Fərruxi Yəzdinin həyat və yaradıcılığı barəsində elmi nöqteyi-nəzərdən ilk dəfə maraqlı fikirlər söyləmiş, ona bir şair kimi olduqca yüksək qiymət vermişdir. Müəllif şairin həyatını yığcam bir şəkildə verdikdən sonra onun əsərləri, onların poetik dillə yazılması, yeni məzmun ifadə etməsi haqqında öz mülahizələrini söyləmiş və Fərruxi Yəzdinin rübailərini son dərəcə yüksək qiymətləndirmişdir.

Məhzmməd İshaq Fərruxi Yəzdinin ədəbi irsi, əsərləri üzərində necə işləməsi haqqında da maraqlı məlumat verir. O, həmin kitabında şairin üç müsəmmətini, bir qəsidəsini, bir müstəzadını, on üç qəzəlini, altı rübaisini vermişdir.

Hind alimi həmin əsərlərin şair tərəfindən nə münasibətlə qələmə alındığını da göstərmişdir ki, bu da bizim üçün xüsusilə qiymətlidir.

Ümumiyyətlə, Məhəmməd İshaqın Fərruxi Yəzdinin həyat və yaradıcılığı haqqında mülahizələri ilk mənbə kimi olduqca qiymətli və maraqlıdır.

Şairin əsərləri birinci dəfə, kitab halında müəllifin vəfatından sonra — 1941-ci ildə çap edilmişdir. Bu ilk kitab Fərruxi Yəzdinin seçilmiş əsərlərindən ibarətdir11. 1941–1942-ci illərdə isə Fərruxi Yəzdinin iki kitabı çapdan çıxmışdır. Şairin divanı sonralar da bir neçə dəfə nəşr edilmişdir.

F. Yəzdinin əsərlərini toplayıb nəşr etmək işini bir sıra tarixi əsərlərin müəllifi olan və əsasən müasir İran tarixinə dair yazdığı kitablarla tanınan öz öhdəsinə götürmüşdür. Yuxarıda saydığımız nəşrlərin hamısı ona məxsusdur.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Fərruxi Yəzdinin əsərlərini toplayıb, geniş oxucu kütləsinin malı etməkdə Hüseyn Məkki olduqca faydalı bir iş görmüşdür. Bu divanda cəmlənən şerlərin əksəriyyəti şairin sağlığında, 30–35 illik bir dövrü əhatə edən müxtəlif qəzet və jurnalların səhifələrində dərc edilmişdi.

Demək lazımdır ki, Hüseyn Məkki bu çətin işin öhdəsindən öz imkanı daxilində müəyyən dərəcədə gələ bilmiş və şairin ədəbi irsinin mühüm bir qismini oxuculara çatdırmağa müvəffəq olmuşdur. Lakin Hüseyn Məkki Fərruxi Yəzdinin əsərlərini təkcə toplamaqla öz vəzifəsini bitmiş hesab etməmiş, eyni zamanda həmin divan üçün müqəddimə və şairin geniş tərcümeyi-halını da yazmış, onun məhrumiyyətlərlə dolu şərəfli həyat yolunu işıqlandırmağa səy göstərmişdir. Müəllif Məhəmməd İshaqın Fərruxi Yəzdi haqqındakı mülahizələrindən istifadə etsə də, onun dediklərinin əsiri olub qalmamış, ciddi axtarışlar nəticəsində bir çox yeni, maraqlı faktlar əldə etmiş və şair barədə ətraflı məlumat verən bir əsər yaza bilmişdir. Hüseyn Məkkinin Fərruxi Yəzdi divanına yazdığı müqəddimədən və tərcümeyi-haldan danışarkən, hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, müəllif şairin şəxsiyyətinə, ədəbi irsinə dərin hörmət və məhəbbət hissi ilə yanaşmışdır. Müəllif Fərruxi Yəzdinin həyat yolunu aşağıdakı sözlərlə xarakterizə edir:

"Fərruxi azadxahlıq və vətənpərvərlik iddiası edən bütün şəxslərdən fərqli olan yeganə insandır ki, həyatın bütün maddi nemətlərindən və gözəlliklərindən əl çəkib zorakılığa, istibdada qarşı qüdrətli bir tufan kimi hücum etmiş, uzun illər istibdadın, irticanın alçaq ünsürləri ilə vuruşmuş, hər cür işgəncədən, əzabdan, təhlükəli hücumlardan qorxmamış, daqlardan axıb gələn qüdrətli bir sel kimi, istibdadla, zülmkarlarla tək-tənha döyüşmüş, çoxlu fədakarlıqlardan sonra hər şeyi, hətta öz başını belə bu qorxulu meydanda qoymuş, nahayət, qanlı kəfənlə qara torpaq altında yatmışdır"

• Ə. Hacızadə. Əsərləri, Х cilddə, Х cild, Bakı, "Nafta-Press", 2005, 480 səh.

• Əbdülhüseyn xan Teymurtaş