Miryaqub Dulatov
Miryaqub Dulatoğlu (qaz. Міржақып Дулатұлы; 25 noyabr 1885 -1935) — qazax şairi, yazıçısı, ictimai xadimi.
| Miryaqub Dulatoğlu | |
|---|---|
| qaz. Міржақып Дулатұлы | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Kustanay, Qazaxıstan |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Qazaxıstan |
| Fəaliyyəti | şair |
| Əsərlərinin dili | Qazax dili |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Miryaqub Dulatoğlunun adını qazaxlar Mırjakıp, soyadını isə Dulatoğlu və ya Dulatov kimi yazırlar. O, 1885-ci il noyabrın 25-də Qostanay vilayətinin Sarıkopo kəndində anadan olub. Qazaxların Orta cüzünə daxil olan Arğın tayfasının zədagan ailəsində doğulan [1] Miryaqub iki yaşında anasını, 12 yaşında isə atasını itirir.
1893-cü ildə kənd mollası yanına oxumağa gedən Miryaqub orada “Quran” oxumağı, şəriəti, fars və türk dillərini öyrənir. 12 yaşında olanda onu Torqaydakı ikisinifli rus-tuzem məktəbinə gönərirlər. Əslində Rusya hökuməti üçün kiçik məmur kadr və tərcüməçilər hazırlamaq üçün açılmış bu məktəbləri bitirənlərin böyük əksəriyyəti sonralar rus dili vasitəsilə Rusiyadakı millətçilik şüuru ilə tanış olmuş və beləcə vətənlərini Rusiya əsarəti altından qurtarmaq istəyən vətənsevərlərə çevrilmişlər. Miryaqub Dulatov da belə bir yol keçib. 1906-cı ildə Ufa şəhərindəki Qaliya mədrəsəsinə qəbul olunan Miryaqub Dulatov burada Alimcan İbrahimov, Şeyxzadə Babiç, Məcid Qafuri və b. tanış olub.
1905-ci ildən ölkəni bürüyən inqilap Miryaqub Dulatoğludan da yan keçmir. Karqaralıdakı demokratlara qoşularaq 1906-cı ildə qazaxların Uralskidə təsis etdikləri Konstitusyaçı Demokrat Partiyasının təsis qurultayının təşkilatçılarından olur. Qurultayın nümayəndə heyətinin tərkibində Peterburqa gedir.
Çar Rusiyasının mərkəzi quberniyasının rus əhalisini, Qazaxıstanın ən məhsuldar torpaqlarına köçürülməsinə qarşı çıxanlardan biri olan Miryaqub Dulatov, öz etirazlarını şeirləri ilə təbliğ edir, xalqının oyandırmağa çalışır.
O, “Gənclərə” adlı ilk şeirini 1907-ci ildə Peterburqda qazaxca nəşr olunan “Serke”, yəni birləşmək, razılaşmaq qəzetinin birinci nörməsində çap etdirir. Qəzetin ikinci nömrəsində isə onun “Bizim vəzifələrimiz” məqaləsi çap olunur. Bu məqaləyə görə senzor qəzetin bağlanması haqqında qərar qəbul edir və məqalənin müəllifi də həbs edilərək Semeplatinsk həbsxanasına göndərilir. Millətinin dərdini şeirləri və publisistik yazıları ilə təsvir edən, xalqını oyatmağa, mübarizəyə çağıran şair 1909-cu ildə “Oyan, qazax” adlı şeirlər kitabını çap etdirir. Kitab böyük uğur qazanır. Qısa müddətdə kitabın satışı tükənir.
Bədii yaradıcılıqda qazandığı ilk uğurdan ruhlanan Miryaqub Dulatoğlu 1910-cu ildə “Baxtsız Jamal” romanını yazır. Başlıq qarşılığında varlı bir kişiyə verilən Jamalın adlı qızın acı taleyindən bəhs edən roman qazax ədəbiyyatında ilk roman olsa da maraqla qarşılanır. Miryaqub Dulatov 1911-ci ildə “Oyan, qazax” kitabını təkrar nəşr etdirdi. Lakin kitabdakı şeirlər hökumət dairələrini rahatsız etdiyindən “Oyan, qazax” şeirlər kitabı müsadirə edilir.
1913-cü ilin yazında Əhməd Baytursunoğlunun Orenburqda açdığı “Qazax” adlı qəzetə Miryaqub Dulatoğlu redaktorluq edir. Abayın, yəni İbrahim Kunanbayovun başladığı marifçilik hərəkatının ən fəallarından olan Əhməd Baytursunoğlu, Mağcan Сumabay, Miryaqub Dulatoğlu var gücləri ilə müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə aparır, xalqı öz haqları uğrunda mübarizəyə səsləyirlər. Bədii yaradıcılıqla yanaşı ardıcıl ictimai-siyasi fəaliyyətlə də məşğul olan Miryaqub Dulatov 1913-cü ildə “Azamat” adlı şeir kitabını çap etdirir.[2] Kitaba müəllif öz şeirləri ilə yanaşı Fridrix Şillerdən, Aleksandr Puşkindən, Abdulla Tukaydan, Mixail Lermantovdan etdiyi tərcümələri də daxil edir. 1915-ci ildə isə ədəbi-bədi, publisistik məqalələri toplusu olan “Terme” kitabı işıq üzü görür. 1917-ci ilin oktyabrınadək müxtəlif qəzet və jurnallar vasitəsilə hakızlığa, zülmə qarşı öz məqalə və şeirləri ilə meydan oxuyur.
1917-ci ilin fevralında çar II Nikolayın taxtadan salınıb Müvəqqəti Hökumətin qurulması Miryaqub Dulatoğlunun həyatının ən gərgin günlərinin başlanğıcı olur. Millətini azad və firavan görmək istiyən, zülmə haqsızlığa son qoyulmasını arzulayan vətənpərvər şair sanki bir burulğana düşür. Yaxın dostlarının bir qismi qazax xalqının Rusiya işğalından azad olub öz dövlətini qurmaq istəyirdisə, başqa bir qismi kadır çatışmadığından, ordu olmadığından qazaxların Rusyiya tərkibində muxtariyyata nail olmasını istəyirdi. Zülmə və istibdada son qoymaq, sosial ədalətə nail olmaq istəyənlər də dünya inqilabı eşqilə yaşayırdılar. Miryaqub Dulatov ideyaca sosialist olsa da, milli dəyərlərə də önəm verir, hörmət və ehtiram bəslədiyi Əhməd Baytursunoğlunun qazaxların Rusiya Federasiyasının tərkibində olması ideyasının əleyhinə də çıxmırdı.
Miryaqub Dulatoğlu 1906-cı ildə qurulmuş Konstitusiyaçı Sosialistlər Partiyasının Alaş Partiyasına çevrilməsinin tərəfdarlarından olur. 1917-1918-ci illərdə bölgədə keçirilən qurultay və toplantılarda fəal iştirak edən Miryaqub Dulatoğlu Alaş Orda Muxtariyyatının quruçuları sırasında olsa da az sonra hökumətin Sibir Respubilikası və onun rəhbəri Aleksandr Kolçakla əməkdaşlıqdan narazı qalır.
1918-ci ilin yanvarında Əhməd Baytursunoğlu Moskvaya gələrək Sovet rəhbərləri ilə danışıqlar aparmasının tərəfdarlarından olur. Təəssüf ki, Miryaqub Dulatoğlu da Sovet rəhbərlərinin verdiyi vədlərə aldananlardan biri olub.
1919-cu ildən bolşeviklərlə bir sırada olan Miryaqub Dulatoğlu həyatının yeni mərhələsi başlayır. 1920-30-cu illərdə “Ak jol”, “Yenbekap kazax” qəzetlərində, “Qızıl Kazaxıstan” jurnalında işləyir. Sovet rəhbərliyi ona heç vaxt etimad göstərmir. Onu ancaq tərcüməçi kimi işlətməklə kifayətlənir.[3]
Alaş Partiyasının üzviləri ilə əlaqəsini kəsməyən, partiyanın gizli təşkilatlarının işində fəal iştirak edən Miryaqub Dulatoğlu daimi təziq və təqib altında olduğunu hiss etsə də millətinin xoşbəxt gələcəyi naminə mübarizəsindən əl çəkmir. 1922-ci ildə alaşçılar ölkənin müxtəlif bölgələrində üsyan qaldırırlar. Miryaqub Dulatoğlunu bu üsyanın ideoloqu kimi həbs edirlər. Milli kadrlara böyük ehtiyac duyulduğuna görə onu müvəqqəti olaraq azad edirlər. SSRİ-də ərəb əlifbasının latın əlifbasi ilə əvəzlənməsi kampanyasının əleyhdarlarından olur. Bunu xalqın keçmişi və tarixi ilə əlaqənin kəsilməsi kimi qiymətləndirir. Qazax dilində islahat adı altında türk xalqları arasında ayrımçılıq siyasəti yeridildiyinə də kəskin etirazını bildirir. Onun fikirlərini açıq söyləməsini dövlət siyasətinə qarşı çıxması kimi dəyərləndirir onu 1928-ci ildə yenidən həbs edirlər. Hələ də rəhbər vəzifələrdə olan milli qüvvələrin təsiri və təzyiqi ilə Miryaqub Dulatoğlunu həbsdən azad etdirmək təkrar mümkün olur. Lakin 1930-cu ilin aprelində yenidən həbs edildikdə onu heç kim müdafiə edə bilmir. Uzun və işgəncəli istintaq onun gizli antisovet fəaliyyətini aşkarlayır. Sovet məhkəməsi, Miryaqub Dulatoğluya güllələnmə hökmü oxuyur. O, bir neçə ay həbsxanada saxlandıqdan sonra güllələnmə hökmü 10 il həbslə əvəz edilərək Solovki adalarındakı ölüm düşərgələrinə göndərilir. Miryaqub Dulatov 1935-ci il oktyabrın 5-də həbsxanada dünyasını dəyişir. Ona bəraət çox gec, 1988-ci ildə verilir.
Bu gün qazax xalqının vətənsevər oğulları, istərsə də dünyanın demokratik fikirli insanları Miryaqub Dulatoğlunu unutmur, onun əsərlərini qoruyub saxlayırlar. Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra Miryaqub Dulatoğluyun əsərləri yenidən nəşr olunur və adının əbədiləşdirilməsi sahəsində xeyli iş görülür.[4]
- Tomohiko Uyama, The Geography of Civilizations: Chapter 3-A Spatial Analysis of the Kazakh Intelligentsia’s Activities, From the Mid-Nineteenth to the Early Twentieth Century.
- Asur Ozdemir, Kazak Turklerinin Buyuk Edibi, Mirjakip Dulatuli, Bilim ve Kültür Dergisi (bilig-3/Fall, Istanbul,1996)
- ↑ Tomohiko Uyama, The Geography of Civilizations: Chapter 3-A Spatial Analysis of the Kazakh Intelligentsia's Activities, From the Mid-Nineteenth to the Early Twentieth Century [1] Arxivləşdirilib 2021-02-25 at the Wayback Machine
- ↑ Asur Ozdemir, Kazak Turklerinin Buyuk Edibi, Mirjakip Dulatuli, Bilim ve Kültür Dergisi (bilig-3/Fall, Istanbul,1996)
- ↑ Қирабаев Серік Тәуелсіздік Рухымен Астана: "Фолиант", 2002, 35 page
- ↑ Əli Şamilov, 12. Türkçülüyün qurbanları.(Qazaxıstan). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2013, 164 səhifə.