Mir Tağı Mir
Mir Tağı Mir (28 may 1723[1] – 20 sentyabr 1810[1], Birləşmiş Krallıq) — Urdu ədəbiyatının tanınmış şairi və təzkirəçisi.
| Mir Tağı Mir | |
|---|---|
| urdu میر تقی میر | |
 | |
| Təxəllüsü | Meer |
| Doğum tarixi | 28 may 1723[1] |
| Vəfat tarixi | 20 sentyabr 1810[1] (87 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, nasir, yazıçı |
| Əsərlərinin dili | Urdu dili |
Hicazdan Hindistana köç etmiş bir ailəyə mənsub olub Aqrada (Əkbərabad) dünyaya gəlmişdi. Doğum iliylə ilgili olaraq 1134 (1722), 1135 və 1137 kimi dəyişik tarixlər zikr edilməkdəysə də dördüncü divanında qardaşı oğlu Məhəmməd Hüseynin yazdığı, Ləknəvdə doxsan yaşında ikən öldüyünə dair qeyddən 1135-ci ildə (1723) doğulduğu anlaşılır[2].
Mir Məhəmməd Tağı, 1146-cı (1733-cü) ildə mütəsəvvif olan atası Mir Əli Müttağı və atasının yaxın dostu Əmanullah Dərviş bir-biri ardınca vəfat edincə çeşidli çətinliklərlə qarşılaşdı. Bir müddət Aqrada iş aradıysa fərli bir nəticə alamayınca Dehliyə getdi (1147/1734). Burada atasının dostu Nəvvab Samsamüddövlə Əmirülüməra ona maaş bağladı. Ancaq onun da Nadir şah Qırxlı-Avşarla aparılan savaşda ölməsinə görə (1151/1738) bu gəlirdən məhrum qaldı. Bu hadisədən sonra Aqraya gedən Mir Məhəmməd qarşılaşdığı sıxıntılar səbəbiylə yenə Dehliyə döndü (1152/1739) və ögey qardaşı Məhəmmədhəsənin əmisi şair Siracüddin Əli xan Arzunun yanında qalmağa və ərəbcə, farsca və şeir dərsləri almağa başladı. Bəzi qaynaqlarda, bu dönəmdəki müəllimləri arasında olan Seyyid Səadət Əlinin Mir Məhəmmədi Urduca şeir yazmağa təşviq etdiyi bildirilirsə də onu bu mövzuda yönləndirən şəxsin Əli xan Arzu olduğunu qeyd edən çalışmalar da vardır[3].
Sünni olan Əli xan Arzunun, Şiə olması səbəbiylə ona qarşı arzuolunmaz bir tövr sərgiləməsi və ya başından keçən bir eşq məcərası üzündən Əli xan Arzunun evindən ayrıldı. Bu arada qarşılaşdığı sıxıntılar dolayısıyla psixologiyası pozulmuşsa da müalicə sonucunda təkrar sağlığına qovuşdu. Mir Məhəmməd yeni bir hami ararkən öncə Riayət Əli xan, ardından Nəvvab Bahadır Cavid xan və Divan Mahanarain Racə Caqal Kişor kimi şəxslərin xidmətinə daxil oldu. Nadir şah və daha sonra Əhməd şah Dürrani tərəfindən Dehlinin yağmalandığı günlərdə bir neçə dəfə Dehlidən ayrıldı, ancaq getdiyi yerlərdə istədiyini tapa bilməyincə təkrar geri dönməyə məcbur oldu. Dehlinin 1196-cı (1782-ci) ildə xaraba qalmasına görə Nəvvab Asəfüddövlənin dəvətiylə o dönəmdə ən gözəl günlərini yaşamaqda olan Ləknəvə gedərək həyatının geri qalan hissəsini bu şəhərdə keçirdi və burada vəfat etdi.
Urdu şeirinin böyük üstadlarından olub qəsidə, tərciibənd, tərkibbənd, rübai kimi klassik şeirin həmən bütün janrlarında əsər yazan Mir Məhəmməd əsl ustalığını qəzəl və məsnəvidə göstərmişdir. Qəzəldə digər şairlərə öncülük etmiş, Mirzə Əsədulla xan Qalib kimi böyük bir şair dəxi özündən təsirlənmiş və onu ustadı olarak qəbul etmişdir. Qəzəllərinin dili axıcı və sadə olmaqla birlikdə bu sadəliyin ardında dərin anlamlar gizlidır. Bu yönüylə onu Urducanın Şeyx Sədisi olaraq dəyərləndirənlər də vardır[4]. Urdu ədəbiyatının məsnəvi növündə də öncülük edən Mir Məhəmməd, eşqə dair bir qissəni Urducada məsnəvi tərzində qələmə alan ilk şair qəbul edilir. Urdu dilinin inkişaf olmasında önəmli qatqıları olan şairin şeirlərində işlətdiyi farsca tərkiblər ya da bunların Urduca qarşılıqları zamanla xalq arasında bəyənilərək yayılmışdır.
- 1. Külliyyat-ı Nažm-i Urdu (Külliyyat-i Mir) (nşr. İbadət Birəlvi, Karachi-Lahor 1958). Altı adət Urduca gazəl divanı ilə kasidə, məsnəvi, rubai, tərkibibənd, tərciibənd və "vasuht"ları ihtiva ədən bir əsərdir. Kitapta "Dərya-yı Işk, Şulə-i Işk, Muaməlat-ı Işk, Cuş-i Işk, Hab u Hıyal, Şikarnamə" gibi məşhur məsnəviləri yər almakta, ayrıca küçük nazımlar, hicviyələr bulunmaktadır.
- 2. Źikr-i Mir (nşr. Abdülhak, Əvrəngabad 1928). Mir Məhəmməd Tağınin kəndi hayat hikayəsini içərməktədir. 1186da (1772) yazılan əsər o dönəmdə məydana gələn olaylardan da bahsətməsi bakımından tarihi bir önəmə sahiptir.
- 3. Nikatüş-şuǾara. Farsça kaləmə alınan əsərin yaklaşık 1165tə (1752) tamamlandığı tahmin ədilməktədir. Urduca şiir yazan şairlərdən bahsədən ən əski və ən önəmli təzkirələrdən biri olup əsərdə 103 şairin kısa hayat hikayələri və şiirlərindən səçmələr yər almaktadır. Ən son Mahmud İlahi tarafından hazırlanarak basılmıştır (Ləknəv 1984). Mir Məhəmmədin ayrıca yayımlanmamış Farsça bir divanı və kaynaklarda anılan bir divançəsi vardır.
- Hakim Əbül-Kāsım Mir Kudrətullah Kāsım, MacmuǾa-i Naġz (nşr. Mahmud Şirvani), Lahor 1933, II, 229–254;
- M. Mustafa Han Şiftə, Gülşən-i Biħar (nşr. Kalb Ali Han Faik), Lahor 1973, s. 570–595;
- M. Hüsəyin Azad, Ab-ı Ĥayat, Lahor 1991, s. 171–193;
- Muhammad Sadiq, A History of Urdu Litəraturə, London 1964, s. 94–101;
- Səyyid Məhəmməd Akīl Rızvi, Urdu Məŝnəvi ka İrtiķā, Ləknəv 1983, s. 92–111;
- Mahmud Birilvi, Muħtaśar Tariħ-i Ədəb-i Urdu, Lahor 1985, s. 70–74;
- Səyyid Fərzanə, Nuķūş-i Ədəb, Lahor 1986, s. 31–43;
- Səlim Ahtar, Urdu Ədəb ki Muħtaśar Tarin Tariħ, Lahor 1986, s. 102–105;
- Cəmil Calibi, Tariħ-i Ədəb-i Urdu, Lahor 1987, II, 502–648;
- Nurülhasan Haşimi, Dilli ka Dəbistan-ı ŞaǾiri, Lahor 1991, s. 155–161;
- Ram Babu Saksəna, Tariħ-i Ədəb-i Urdu (trc. Mirza Məhəmməd Askəri), Karaçi 1995, s. 135–160;
- J. A. Haywood, "Mīr Muĥammad Taķī", ƏI² (İng.), VII, 96–97;
- Seyyid Abdullah, "Mīr Taķī Mir", UDMİ, XXI, 926–933.