Metodlar mübahisəsi
Metodlar mübahisəsi (alm. Methodenstreit) — XIX əsrin 80-90-cı illərində iki iqtisadi məktəb — Avstriya və tarixi arasında baş verən müzakirə. Metodlar mübahisəsi iqtisadiyyatın inkişafında mühüm bir mərhələ oldu.
XIX əsrin 70-ci illərində Avstriya-Macarıstan və Alman imperatorluqlarında tarixə "Avstriya" və "gənc tarixi" adı ilə daxil olan iki iqtisadi elmi məktəb formalaşmağa başladı. Hər birinin istifadə etdiyi müxtəlif metodlar qarşılıqlı ittihamlarla dolu elmi mübahisələrlə nəticələndi və daha sonra "metod mübahisəsi" adlandırıldı (alm. Methodenstreit).
"Gənc" tarixi iqtisadi məktəbin qurucusu Qustav fon Şmoller, klassik məktəb nümayəndələrinin fərdiyyətçiliyinə qarşı çıxış etdi. İqtisadiyyatın tarixi, empirik[1] və induktiv tədqiqatlara (yəni özəl nəticələrdən ümumi qənaətə keçməyə əsaslanan məntiqi nəticələrə) əsaslanan, etik və praktiki yönümlü, fənlərarası yanaşmaya və institusional (insanların müxtəlif assosiasiyalarının tədqiqatlar kompleksi) dinamikasını öyrənməyə yönəldiyini iddia etdi.[1] İqtisadi qanunların ümumbəşəri olması və siyasi iqtisadiyyatın müəyyən bir toplum üçün xarakterik olan iqtisadi nəzəriyyələri təsvir edə və işıqlandıra bilməməsi barədə ilk qərar Avstriya məktəbinin nümayəndələrini Alman tarixi qanunları ilə qarşıdurmaya gətirib çıxardı [2]. "Tarixçilər" Mengeri qurucusu olaraq "atomizm"[2] və "kosmopolitizm" ittiham etdilər.
"Tarixçilərdən" fərqli olaraq K.Menger iqtisadi elmin tarixi şərtlərdən və milli xüsusiyyətlərdən asılı olmadığını düşünürdü. Alim-iqtisadçının vəzifəsinin xalq təsərrüfatındakı fenomenləri ən sadə elementlərə endirmək olduğunu iddia etdi[1]. Tarix metodlarından istifadə edərək iqtisadiyyatın öyrənilməsinin bu elmin mahiyyətinə zidd olduğuna da inanırdı[2]:
|
Siyasi iqtisad nəzəri-praktik bir elmdir və onu tarixi elm kimi qəbul etmək sanki xalq iqtisadiyyatının tarixini və ya statistikasını nəzəri və ya praktik elmlərin metodoloji nöqteyi-nəzərinə tabe etmək istəyən kimi səhvdir. | 
|
Menger tarixin empirik iqtisadi qanunları kəşf etmək vasitəsi kimi istifadəsinə qarşı mübarizə apardı. Nəzəriyyənin funksiyasının, Şumpeterin metodoloji fərdiyyətçilik adlandırdığı və Mengerin özünün də "sintetik metod" adlandırdığı bir prosedurdan istifadə edərək bir sosial bütövün quruluşunu hissələrindən çoxaltmaq olduğuna inanırdı[3]. 1883-cü ildə kitab nəşr etdirdi «alm. Untersuchungen über die Methode der Sozialwissenschaften und der politischen Ökonomie insbesondere». Xüsusilə sosial elmlər və siyasi iqtisad iqtisadiyyatının metodikasının, "tarixçilərin" metodlarını pejorativ tənqidə məruz qoyduğu bir araşdırma [3]. Xüsusilə, müxaliflərin yanaşmalarının siyasi iqtisadiyyatla heç bir əlaqəsi olmadığını və yalnız elmə zərər verdiyini vurğuladı.
Müəllimləri izi ilə gedən tələbələr qarşıdurma başlandı. Elmi aləm üçün nadir düşmənçilik mühiti yarandı. "Alman Milli İqtisadiyyatında Tarixçiliyin Səhvləri" əsəri ortaya çıxdıqda, Şmoller dərc üçün jurnallardan birinə aşağıdakı mətni olan bir məktub göndərdi[3]:
|
|
Hörmətli bəy, Alman İqtisadi Nəzəriyyəsində Tarixçiliyin Səhvləri kitabınızı poçtla aldım. "Müəllifdən" xəbərdarlığı ilə müşayiət olundu, buna görə kitabı təqdim etdiyiniz üçün şəxsən sizə təşəkkür etməliyəm. Bir çoxu artıq bu kitabın mahiyyət etibarı ilə mənə qarşı birbaşa bir hücum olduğunu söylədi və ilk səhifədəki bir baxış bunu tamamilə təsdiqləyir. Diqqətinizə və məni aydınlatmaq üçün yaxşı niyyətlərinizə görə minnətdar olsam da, bu ədəbi müharibədə prinsiplərə sadiq qalmağımı düşünürəm. Buna görə də sizi onlara tanıtmalıyam və onları izləməyinizi də tövsiyə edirəm: çox vaxt və safra qənaət edəcəksiniz. Bütün bu cür şəxsi hücumlarımı sobaya və ya zibil qutusuna atıram, xüsusən müəllifdən yaxşı bir şey gözləməyəndə. Heç vaxt bir çox alman professorunun polemik tərzini izləmirəm və ədəbi müharibələrlə ictimaiyyətin diqqətini yormuram. Ancaq kobud davranmaq və belə yaxşı çap olunmuş kiçik bir kitabı məhv etmək istəmirəm. Buna görə, əvəzolunmaz bir minnətdarlıq ifadəsi ilə və bunun üçün daha yaxşı bir istifadə tapmaq üçün təcili tövsiyə ilə sizə qaytarıram. Gələcəkdəki bütün hücumlara görə sizə minnətdar olacağam. Çünki "böyük bir düşmənçilikdə çox şərəf var." Hörmətlə, Q. Şmoller |
|
Şmoller "mücərrəd" Avstriya məktəbinin tələblərinin tələblərə cavab vermədikləri üçün Alman universitetlərində müəllim ola bilməyəcəyini bildirdi. Olduqca nüfuzlu bir alim olduğundan qadağasını dövlət səviyyəsində tətbiq etməyə müvəffəq oldu[4].
Bu mübahisədə “ümumi qalib” və “ümumi uduzan” olmayıb. Müzakirə Avstriya iqtisadiyyat məktəbinin formalaşmasına kömək etdi. Tarix məktəbi, sözün əsl mənasında, fəaliyyətini dayandırarkən, onun bir sıra müddəaları XXI əsrin əvvəllərində populyardır.
- ↑ 1 2 3 Базилевич, 2006
- ↑ 1 2 3 Менгер, 2005
- ↑ 1 2 3 Хайек, 2009
- ↑ Селигмен, 1968
- Базилевич В. Д., Гражевська Н. І., Гайдай Т. В. та ін. Австрійська школа граничної корисності // Історія економічних учень: Підручник: У 2 ч. 1. К.: Знання. Під редакцією В. Д. Базилевича. 2006. 447–470. ISBN 966-346-149-7.
- Менгер К. Избранные работы. Экономика. М.: Издательский дом "Территория будущего". 2005. ISBN 5-7330-0175-9.
- Селигмен, Бен. Менгер, фон Визер и возникновение австрийской школы // Основные течения современной экономической мысли. М.: Прогресс. 1968.
- Хайек, Фридрих. Глава 2. Карл Менгер (1840-1921) // Судьбы либерализма в XX веке (1000 nüs.). М.: ИРИСЭН. 2009. 79–118. ISBN 978-5-91066-028-5.
