Metamorfozalar (Apuleyus)
"Metamorfozlar" (lat. Metamorphoseon) və ya "Qızıl eşşək" (Asinus aureus) - II əsrin qədim Roma yazıçısı Apuleyus tərəfindən yazılmış 11 kitabdan ibarət bir romandır. Latın dilində ən məşhur antik romanlardan biridir, dəfələrlə başqa dillərə tərcümə edilmiş və nəşr edilmişdir.
| Metamorfozalar | |
|---|---|
| lat. Metamorphoseon lat. Asinus aureus | |
 | |
| Müəllif | Apuley |
| Orijinal dili | latın dili |
| Yazılma ili | II əsr |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bir neçə ifadənin içindəki korlanmış fraqmentlər istisna olmaqla "Metamorfoz" bizə qırxa ayxın siyahıda və demək olar ki, itkisiz gəlib çatıb. Ən qədim və ən yaxşı siyahı 11-ci əsrdə yaradılmış, hazırda Florensiyada, Laurensiana kitabxanasında olan Laurentianus hesab edilir. Buraya sadalanan ardıcıllıqda Apuleyusun ({{dil-la|Apologia), Metamorfozlar və (lat. Florida), həmçinin Tasitin (lat. Annales və (lat. Historiae) əsərlərindən bir neçə fəsil daxildir. Bu gün də çap olunan ingilis dilinə klassik tərcümə 1566-cı ildə Vilyam Adlinqton tərəfindən nəşr edilən tərcümə hesab olunur[1]. Alman dilində Avqust fon Rodenin 1783-cü il tərcüməsi[2], fransızca isə Viktor Betolonun 1861-ci il tərcüməsi də oxşar reputasiyaya malikdir[3]. Filip Beroaldonun 1501-ci il latın dilində Venesiya nəşri ilə bağlı şərhləri bizim dövrümüzə qədər öz dəyərini itirməmişdir[4]. Rus dilində "Metamorfozlar" ilk dəfə 1780-1781-ci illərdə E.İ. Kostrovun tərcüməsi ilə iki hissədə nəşr edilmişdir[5]. M.A. Kuzmin tərəfindən şərhlər və əvvəlki biblioqrafiya ilə tərcümə edilmiş akademik nəşr 1956-cı ildə SSRİ-də "Ədəbi abidələr" seriyasında nəşr edilmişdir.
Romanın dəqiq yaranma tarixi məlum deyil; tədqiqatçılar onun yazılmasını Apuleyusun yaradıcılığının ya erkən (150-ci illər) və ya son (təxminən 170 və ya 180) dövrünə aid edirlər. Metamorfozların yunan mənbələri məsələsi də uzun müddətdir müzakirə olunur: Apuleyusun "Milet hekayələri" (dövrümüzə gəlib çatmayıb; hətta qədim zamanlarda onlara erotik məzmun verilirdi) adlanan kolleksiyadan və ya tarixə naməlum şəxsiyyət olan Patraslı Lukinin bizə gəlib çatmayan əsərindən istifadə etdiyinə dair versiyalar var.
Mümkün mənbələrdən biri sayılan son yunan satirik hekayəsi "Luki, yoxsa eşşək" - bəlkə də Patraslı Lukinin təqlidi və ya onun əsərinin təkrarıdır; əsər uzun müddət səhv olaraq Samsatlı Lukiana aid edilirdi. Bu hekayə, sehrin sirlərini öyrənmək həvəsi ucbatından quşa çevrilmək əvəzinə səhvən eşşəyə çevrilən gəncin uğursuz macəralarından bəhs edir. Bir çox yerlərdə “Metamorfozlar” Psevdo-Lukianın “Eşşək”i ilə demək olar ki, əsl mənada üst-üstə düşür.
Hal-hazırda, Patraslı Lukinin Metamorfozalarının Psevdo-Lukian və Apuleyusun romanı üçün ümumi bir model kimi xidmət etdiyi daha çox ehtimal olunur. Apuleyusun Luki ilə birbaşa əlaqəsinin dolayı sübutlarından biri də Apuleyusun əsərinin Patraslı Lukinin əsəri ilə eyni adı daşımasıdır.
Kitabda, qadınlara və cadugərliyə vurğun olan, Romalı gənc Lusiusun inanılmaz sərgüzəştlərindən bəhs edir; hekayə onun prizmasından danışılır. O, antik dövrdə magiyanın vətəni hesab edilən və cadugərləri ilə məşhur olan Yunanıstanın Fessaliya bölgəsində öz üzərində sehrbazlığı təcrübədən keçirməyə qərar verir. Kirayə qaldığı evin sahibinin arvadı Pamfilanın cadugər olduğunu öyrənir. Onun qulluqçusu Fotida onu çardaqda gizlədir və onun gözləri qarşısında Pamfila sehrli məlhəmlərin köməyi ilə bayquşa çevrilir və sevgilisi ilə görüşə uçub gedir. Fotida onu quşa çevirmək üçün məlhəm tapır, amma qabları səhv salır və Lusius quş olmaq əvəzinə eşşəyə çevrilir. Heyvan cismində olan Lusius müxtəlif insanların əlinə düşür, əsasən ağır işlərlə əlaqəli hər cür təhqirlərə məruz qalır, bir zadəgan xanım tərəfindən cinsi təcavüzə məruz qalır və son antik cəmiyyətin bir çox təbəqələrinin həyatını görür - əkinçilərdən və quldurlardan Kibele kahinlərinə və varlı vətəndaşlara qədər, hər yerdə əxlaqın tənəzzülünü müşahidə edir. Yorulmuş və ümidsizliyə qapılan Lusius tanrılardan kömək istəyir və ilahə İsida onun duasına cavab verir. Onun göstərişi ilə Lusius çiçək açmış qızılgülləri yeyir və yenidən insana çevrilir. Keçmiş tüfeyli həyatından uzaqlaşaraq, inisiasiya mərasimindən keçir və pastofora (Osiris və İsida kahini) çevrilir.
- Апулей. Апология. Метаморфозы. Флориды / Отв. ред. М. Е. Грабарь-Пассек. — М.: АН СССР, 1960.
- Полякова С. В. «Метаморфозы» или «Золотой осел» Апулея. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1988.
- Псевдо-Лукиан. Лукий, или Осел // Античный плутовской роман. — Л.: СП «Смарт», 1991. — ISBN 5-7078-0101-4.
- ↑ The golden ass of Lucius Apuleius. London. William Adlington. 1566.
- ↑ Der goldne Esel des Apuleius von Madaura. Berlin. August von Rode. 1783.
- ↑ Œuvres complètes d'Apulée. London. Victor Betolaud. 1861.
- ↑ Filippo Beroaldo. Commentarii conditi in Asinum aureum. Venetiis. 1501.
- ↑ Луция Апулея... Превращение, или Золотой осел. М.: Типография Н. Новикова. Перевел с латинского Императорского Московского Университета бакалавр Ермил Костров. 1780 (ч. 1), 1781 (ч. 2).