Mantra
Mantra (sanskr. मन्त्र) — əsasən sanskritcə olan dini heca və ya poeziyadır. İstifadəsi mantra ilə əlaqəli məktəb və fəlsəfəsinə görə dəyişiklik göstərir. Əsasən ruhani kanallar olaraq istifadə edilir, sözlər və yaranan titrəşmələrdən faydalanaraq şəxsin daha yüksək bir şüura çatmasına kömək edirlər. Digər məqsədləri dini mərasimlərdə bolluğa sahib olmaq, təhlükədən uzaq olmaq və ya düşmənləri uzaqlaşdırmaq üçündür. Mantralar Hindistanda Veda Hinduizmi ilə yaranıb və daha sonra Buddistlər, Siqhlər ve Caynistlər tərəfindən mənimsənilmişdir.
Mantraların ümumi qəbul edilmiş bir tərifi vardır.[1] Sanskritcə mantra- sözü (m. मन्त्रः, həm də n. मन्त्रं) man "düşünmək" (həm də manas "ağıl") və vasitə mənasındakı -tra şəkilçisindən yaranıb, hərfi mənası "fikir vasitəsi" olur. Ağlı xəyallardan və maddi istəklərdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Mantra nəğmələrlə təkrar edilir.
Tədqiqatçılar[2][3] mantraların e.ə. 1000-ci illərdən daha qədim olduğunu qəbul edirlər. Tədqiqatçı Frederik Stala görə mantralar e.ə. 1000-e.ə. 500 arasında -Orta Veda dövrü- sənət ilə elmin qarışması nəticəsində inkişaf etmişdir.
Hinduizmdə mantralar (dhyana) meditasiya müddətində köməkçi olaraq istifadə edilir. Orta Veda dövrünə qədər mantralar Riq Veda, Samaveda, Yajurveda kimi Vedalarda keçən qısa və ya uzun ifadələrdən ibarətdir. Epik dövrdə isə mantralar Hinduizmin fərqli məktəblərində fərqli ehtiyacları qarşılamaq üzrə növlərə ayrılmışdır. Bijas deyə adlandırılan və hər biri bir tanrı ilə əlaqəli olan mantralar Tantrik məktəblərdə mərkəzi mövqeyə keçmişdir.
Eyni mantranın müəyyən sayda təkrarı ilə yaranan praktikadır. Bir mala, yəni hind təsbehlərində muncuq sayı 108 olduğundan əsasən 108 dəfə təkrar edilməklə birlikdə zaman yoxluğundan və ya daha sıx, müəyyən bir təsir yarada bilmək üçün 125.000 kimi təkrar rəqəmləri vardır. Zaman qısa olduqda mantralar 1, 3, 5, 10, 28 kimi rəqəmlərlə də təkrar edilə bilər. Mantra tətbiqində malanın Azərbaycam dilində 'İmamə', Sanskrit dilində 'Meru' deyilən bitiş yerinə gələndə dayanılır və Meru keçilmədən təkrar geriyə mantra təkrarı edilir. 108-lik təsbeh ya da mala çəkəndə şəhadət barmağı istifadə edilmir, baş və uzun barmaqlar təsbeh çəkilməsində istifadə edilən barmaqlardır.
Bütün hindu mantraları içində ən universal olaraq qəbul edilir. İlkin (primordial) Günəşin məlumat və aydınlandırma prinsipi olarakəq təzahür edən universal Brahmanın zikridir. Riq Vedanın 2-ci kitabında 62-ci ilahinin 10-cu ayəsindən götürülüb:
- ॐ भूर्भुवस्व: | तत्सवितुर्वरेण्यम् | भर्गो देवस्य धीमहि | धियो यो न: प्रचोदयात्
- Om Bhoor Bhuvah Svah
- Tat Savitur Varenyam
- Bhargo Devasya Dhimahi
- Dhiyo Yonah Prachodayat
- Mənası
- 'İlahi Nurun zat-ı şəhanəsi üzerinə təfəkkür edək. O, idrakımızı (məlumat, aydınlanma) artırsın.'
Mahamrityunjaya Mantra (sanskr. महामृत्युंजय मंत्र, mahāmṛtyuṃjaya mantra "Uca ölüm fatehi mantra") digər adı Tryambakam Mantradır. Riqveda (RV 7.59.12) ve Yajurveda (TS 1.8.6.i; VS 3.60) adı keçir. Rudya ya da Şiva ilə əlaqəli bir mantradır.
Mantralar psixologik və enerjik təsir edən bədii, qəlibləşmiş hecalardır. Həmçinin Tibet buddizmində ruhun inkişafını təmin edən bir məqsəd olaraq qəbul edilir.
Çin və Vyetnam buddizmində Şunzi imperatorunun müəllimi olan rahib Yulin tərəfindən son forması verilən on qısa mantra istifadə edilir. On mantranın yanında Uca rəhmət mantrası, Şuranqama mantra, Qəlb mantrası və nianfonun müxtəlif formaları məqamlı şəkildə deyilir.
Qabaqcıl buddistlərdən rahib Kukai (774-835) buddist ayini dilini dharani və mantra kimi iki forma olaraq analiz edən ümumi bir teoriya ortaya qoydu. Mantra ezoterik buddist tətbiqi ilə adlandırılıb sərhədləndirilərkən dharani ezoterik və ekzoterik ayində yer alır. Sinqon termini (həqiqi söz) mantra termini üçün istifadə edilən çin dilində chen yen termininin yaponca səsləndirməsidir.
Dharani termini sanskritcə tutmaq, davam etdirmək mənalarına gələn dh.r kökündən yaranıb. Ryuici Abe sözü bir sutranın bölümü və ya bir parçasının mənasını ehtiva edən xatırladıcı bir vasitə olaraq başa düşüldüyünü irəli atmışdır. Dharanilərin fəlakətlərdən qoruduğu qəbul edilir.
Mantra termini isə düşünmek mənasınl verən man ilə hərəkət yönəlimli tra əlavəsindən ibarətdir. Buna görə mantra şəxsin düşüncələrini dəyişdirmək üçün istifadə edilən linqvistik bir məqsəd ola bilir. Mantralar eyni zamanda zənginlik, uzun ömür və düşmənlərin yox edilməsini təmin edən cadu aləti kimi də istifadə edilib. Gündəlik həyatda bəzi mantraların bəzi vəziyyətlərdə dəyişkən olmayan - sabit karma və ya həll üçün ortaya çıxa biləcək başqa yollar səbəbi ilə təsir göstərməyə biləcəkləri düşünülür.
Dharani və mantra arasında ayrım etmək çətindir. Bütün mantraların dharani olduqları, amma bütün dharanilerin mantra olmadıqlarını deyə bilərik. Mantralar daha qısa ifadələr ola-ola hər ikisi də bir mənası olmayan Om və ya Hu.m kimi səs hissələri ola bilir.
Om Mani Padme Hum
Om mani padme hum budisstlərin istifadə etdiyi sanksritcə bir mantradır. Tibetdə "Kral Lha Thathari Nyantsen"in suveren olduğu 5-ci əsrdə ortaya çıxıb. Tibet buddizmində ən qədim, lakin hal-hazırda da çox istifadə edilən bir mantradır.
“Om” müəyyən bir mənası olmayan bir hecadır, fəqət Hinduizmdə müstəqil bir mantra olduğu için çox sevilir. "Manipadme"nin mənası “Şanagüllədəki ləl-cəvahirat” olaraq səhv verilir. Doğrusu “dəyərli şanagüllə” olur. Hindistanda "mani və padma"nın birləşməsindən yaranan səs dişi şəxs adı yerinə istifadə edilir. Mantranın son hecası “Hum” günahlardan təmizlənmə olaraq tərcümə edilir.
Yeddi hecadan yaranan bu mantra Tibet Buddizmində hisslərin, davranışların ifadəsidir. Əzbərdən oxumaqla müəkəmməllik gerçəkləşir, yeniden doğum tsiklindən ayrılır və Nirvanaya çatılır. Müxtəlif mantraların heç biri Mani mantrasından üstün ola bilməz. “Om” bilinen və istifadə edilən ən qədim ifadədir və meditasiya edərkən deyilir. “Hum” kainatın yox olmağı ilə əlaqəli bir hecadır. “Mani” daş ya da ləl-cəvahirat mənasını verir. Tibet Buddizmində kişilər üçün cinsi bir simvol olaraq da başa düşülür. “Padme” isə dişilərin saflığını ifadə edən Şanagüllə çiçəyi mənasını verir. Bu hecaların birlikdə oxunması ilə yaranan “Om Mani Padme Hum” ağrılardan qurtulmağa, ruhun rahatlamağına yarayan bir mantradır. Yuxarıda bəhs edilən dişilik ifadəsi bir çox Buddist mədəniyyətində tanrıça üçün istifadə edilir. Tamamilə mədəni bir faktdır və bir çox Lamaizmdə (Tibet buddizmində) usta hikmətlilər də istifadə edir.
Həmçinin mantra deviz mənasına da gəlir.
Daosizmdə Dafan inyu ulianq in (大梵隱語無量音) və Tibet Buddizmində Om (唵) kimi mantralar istifadə edilir.
İbrahimi dinlərə aid olan üç monoteistik dində (İudaizm, Xristianlıq və İslam) və tək tanrılı olan, amma İbrahimi olmayan Zərdüştilikdə Şərq və Uzaq Şərq ruhani adət-ənənələrindəki mantralara oxşayan qısa və ya uzun dini ifadələr, dini mətnlərdən alınma parçalar istifadə edilir. Hər nə qədər də bu ifadələr şərq dillərindəki mantra deyə adlandırılmamış olsalar da, vəzifələri mantraların vəzifələri ilə birə-bir eynidir. Orta Şərq bölgəsində yaranan üç monoteistik din və Zerdüştilikdə istifadə edilən mantraya bənzəyən dua formulları eyni mantralarda olduğu kimi müdrikliyə çatmaq və ya sağlamlıq, dinclik, düşmənlərin yox edilməsi kimi məqsədlərlə də işlədilirlər.
İudaist mistik ənənəsi Kabbalada tanrının adları mantra olaraq istifadə edilir. Tanrının üç hərfdən yaranan 72 adının birinin ayrı bir titrəşmə səviyyəsi ilə təsir etdiyinə inanılır. Sağlamlıq, qorunma, bərəkət, xoşbəxtlik və s. yaratmaq üçün adlar istifadə edilir. Musanın dahi sözləri istifadə edilərək Qırmızı dənizin yarıldığına inanılır.
Xristianlıqda Məsih duası və ya Xilaskar İsa duası mantra olaraq istifadə edilir. İsa duası (yun. Η Προσευχή του Ιησού, i prosefchí tou iisoú; süry. ܨܠܘܬܐ ܕܝܫܘܥ , Slotho d-Yeshu') və ya "Dua" (yun. Η Ευχή, i efchí̱ – hərfi mənasl "Dilək") Şərqi pravoslavlığı və Şərqi pravoslav kilsələrində istifadə edilən bir duadır.
| “ | Κύριε ησοῦΧριστέ, Υἱὲ τοῦΘεο, λέησόν με τὸν μαρτωλόν. | ” |
| “ | ܡܪܝ ܝܫܘܥ ܡܫܝܚܐ ܒܪܗ ܕܐܠܘܐ ܪܚܡ ܥܠܝ ܚܛܝܐ. | ” |
Mənası:
"Tanrının oğlu Rəbb Məsih İsa, mən günahkara mərhəmət et"
Pravoslavlarda İsihazm (q.yun. συχάζω, hesychazo - sükutu qorumaq) adlanan mistik ənənədə ruhani məşqin tamamlayıcı hissəsi olaraq istifadə edilir. İsihazm ənənəsinin mənəvi öndərləri Qəlb duasında (Καρδιακή Προσευχή) deyilən bu duayı mənəvi şüur mənasını verən qəlbin (kardia) açılması üçün bir metod olaraq istifadə ediliblər. Qəlb duası Əhdi-Cədiddə (İncil) davamlı dua olaraq adlandırılıb. Müqəddəs Münzəvi Feofan İsa duasını tərkibindəki İsanın müqəddəs adı səbəbinilə digər dualardan daha güclü görüb.
İslamın sufizm adlanan mistik tərəfində müxtəlif dua və tanrı səviyyəsində müqəddəs adlar seyri-süluk adlanan ruhani yüksək şüura çatma yolunda anmaq, təkrarlanmaq mənasına gələn zikr formasıyla tez-tez istifadə edilmişdir. Yaradıcının adı, Allah sözü və ya 99 ad (Əsmayi-Hüsna) və ya La ilahə illəllah (Allahdan başqa tanrı yoxdur) ən sıx istifadə edilən dini ifadələrdir. Sufizmin sistemləşməsi, qürumlaşması mənasına gələn təriqətlərdə istifadə edilən zikr formaları mürid ya da salik adlanan bağlıların ruhani vəziyyətlərinə, qurucuların yanaşmalarına uyğun olaraq fərqliliklər göstərir. Məsələn, bəzi təriqətlərdə Kəlmeyi-Tövhid adlanan La ilahə illəllah cümləsi ilə şəxsin tətbiqə başlamağı tələb olunarkən, bəzi təriqətlərdə də birbaşa Allah sözü ilə zikrə başlanır. Ancaq hər bir vəziyyətdə şəxsin ruhani bir rəhbər olmadan zikrə başalamamağına, əks vəziyyətlərdə qabağı alına bilməyəcək ruhani qalmaqal və ya təhlükələrə məruz qala bilinəcəyinə inanılır.
- ↑ Harvey Alper (1989), Understanding Mantras, ISBN 81-208-0746-4, State University of New York, page 3-7
- ↑ an Gonda (1963), The Indian Mantra, Oriens, Vol. 16, pages 244-297
- ↑ Frits Staal (1996), Rituals and Mantras, Rules without meaning, ISBN 978-8120814127, Motilal Banarsidass