Maliyyə bazarı
Maliyyə bazarı (lat. financia — mövcudluq, gəlir) — qiymətli kağızların, qiymətli metalların, valyutaların və digər investisiya alətlərinin borc alınması, buraxılması, alqı-satqısı ilə əlaqəli iqtisadi münasibətlər sistemi[1].
Maliyyə bazarında kapitalın səfərbər edilməsi, kreditlərin verilməsi, mübadilə əməliyyatlarının həyata keçirilməsi və vəsaitlərin istehsalda yerləşdirilməsi mövcuddur. Fərqli ölkələrdən borc verənlərin və borcalanların kapitalına tələb və təklifin birləşməsi dünya maliyyə bazarını təşkil edir.
Maliyyə bazarının tərkib hissələri bunlardır: kredit kapitalı bazarı (pul bazarı, kredit bazarı), valyuta bazarı, qiymətli kağızlar bazarı (ilkin, ikincil, üçüncü dərəcəli), sığorta və təkrarsığorta bazarı, qiymətli metal bazarı[2].
Maliyyə bazarının işini şirkətlər, banklar və digər kredit və maliyyə təşkilatları, birjalar təmin edir. Fərdi şəxslərin maliyyə bazarındakı əməliyyatlarda iştirakı milli qanunvericiliklə müəyyən edilir. Ölkədən asılı olaraq, maliyyə bazarının tənzimlənməsi tək bir qurum (Rusiyada olduğu kimi) və ya bir neçə qurum tərəfindən idarə edilə bilər[2].
Dünya maliyyə bazarının elementləri feodalizm dövründə yenidən formalaşmağa başladı. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı və qiymətli kağızların meydana çıxması ilə kapital bazarı formalaşdı[2].
Tarixən maliyyə bazarlarının iki əsas modeli formalaşmışdır: bank maliyyələşdirilməsinə yönəlmiş bir maliyyə sistemi — bank əsaslı bir maliyyə sistemi, sözdə qitə modeli və qiymətli kağızlar bazarına yönəlmiş bir maliyyə sistemi və institusional investorlar sistemi (sığorta şirkətləri, investisiya və pensiya fondları) — bazara əsaslanan maliyyə sistemi və ya İngilis-Amerikan modeli.
İngilis-Amerika modeli, qiymətli kağızların kütləvi təklifinə yönəlmə və həcmi baxımından kontinental Avropadakı təkrar bazardan daha böyük olan təkrar bazarın yüksək səviyyədə inkişaf etməsi ilə xarakterizə olunur.
Kontinental model az sayda səhmdar ilə səhmdar kapitalının yüksək səviyyədə konsentrasiyası və qiymətli kağızların qeyri-kütləvi təklifi ilə xarakterizə olunur və təkrar bazar bu qədər inkişaf etməyib.
XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində bir çox Avropa ölkəsindəki maliyyə bazarları İngiltərə-Amerika modelinin xüsusiyyətlərini əldə etməyə başladı və maliyyə bazarlarının qitə və İngilis-Amerika modellərinin tədricən yaxınlaşması var.
- İlkin bazar — yeni buraxılışlar və ya yeni maliyyə tələbləri üçün bazarı təmsil edir. İlkin bazar ilk dəfə buraxılan qiymətli kağızlarla məşğul olur.
- İkinci bazar qiymətli kağızların təkrar satışı üçün bir bazardır. Başqa sözlə, bu bazar ilkin bazarda buraxılmış qiymətli kağızlarla ticarət edir. Tipik olaraq, bu cür qiymətli kağızlar birjada yerləşdirilir və qiymətli kağızların alqı-satqısı üçün daimi və nizamlı bir bazar təmin edir.
- Üçüncü bazar — birjada birjada satılan (birjadan kənar) bazarda ticarət. Bu ticarət əməliyyatları, institusional investorlara mübadilə yolu ilə deyil, birbaşa alıcılara likvidlik və anonimlik təmin edərək qiymətli kağız bloklarını alqı-satqı etməyə imkan verir. Üçüncü bazar ilk dəfə 1960-cı illərdə bu cür firmalar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir və bu gün üçüncüsü bazarı hədəf alan bir çox vasitəçi firma var (son zamanlar qaranlıq hovuz şəklində)[3].
Sadəcə olaraq, birincil bazar, yeni buraxılmış bir şirkətin ilk dəfə xalqa IPO (ilk kütləvi təklif) yolu ilə səhmlər buraxdığı bazardır. İkincili bazar, ikinci əl qiymətli kağızların satıldığı bazardır.
- Pul bazarı — dövriyyə müddəti bir ilə qədər olan maliyyə aktivlərinin və qiymətli kağızların dövriyyəsi üçün bir bazardır. Başqa sözlə, bu, tamamilə qısamüddətli fondlar üçün bir bazardır.
- Kapital bazarı — uzun və ya müddətsiz ödəmə müddəti olan maliyyə aktivləri bazarıdır. Tipik olaraq, bir ildən çox vadeli uzunmüddətli qiymətli kağızlarla məşğul olur. Kapital bazarı daha uzun müddətli kreditlərin yanında ticarət və dövlət bazarlarına da bölünə bilər.
- Fond bazarı — qiymətli kağızların mülkiyyətinin buraxıldığı və imzalandığı bir bazardır. Birja olaraq bilinir. Səhmlər üçün ikinci dərəcəli birja nümunəsi Bombay Fond Birjasıdır.
- Borc bazarı — kaldıraçlı vəsait və poçt borc bazarı olaraq bilinən bazar. Borcalanların borc verənə ilkin kredit məbləği və müəyyən edilmiş faiz dərəcələrini ödəməyə razı olmaları üçün tədbirlər görülür.
- Törəmə bazarlar — Maliyyə alətlərinin türev olduğu və mallar və ya səhmlər kimi əsas aktivlərə əsaslanaraq satıldığı bir bazar.
- Maliyyə xidmətləri bazarı — ATM kimi müxtəlif maliyyə xidmətləri göstərən kommersiya bankları kimi iştirakçıları əhatə edən bir bazar. Kredit kartı. Kredit dərəcəsi, səhmdar broker və s. Fərdlər və firmalar borc və səhm bazarlarını daha təsirli edən xidmətlər almaq üçün maliyyə xidmətləri bazarlarından istifadə edirlər.
- Depozit bazarı — fərdi şəxslərdən və şirkətlərdən əmanət qəbul edən və bu vəsaitləri borc bazarında iştirak etmək üçün kreditlər verən və xəzinə vərəqələri kimi digər borc alətlərinin alınması üçün istifadə edən depozit qurumları bazarındakı bir depozitordur.
- Qeyri-mühafizə bazarı — Qəyyum olmayanlar maliyyə bazarlarında satış üçün maliyyə vasitəçisi, sığorta və s. Kimi müxtəlif funksiyaları yerinə yetirirlər. Qeyri-depozit bazarlarında müxtəlif qruplara pay fondları, sığorta şirkətləri, pensiya fondları, broker firmaları daxildir.
- ↑ [https://web.archive.org/web/20200811133816/https://vashifinancy.ru/finansy-na-kazhdyy-den/dictionary/?section=%D0%A4 Arxivləşdirilib 2020-08-11 at the Wayback Machine Словарь финансовых терминов]], Дружи с финансами
- ↑ 1 2 3 Симонов В. В. Финансовый рынок. 33. 383.
- ↑ Glater, Jonathan D. "Boyd L. Jefferies Dies at 70; Headed Institutional Broker". The New York Times (ingilis). 2001-08-25. 0362-4331. 2019-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-01.
- Мошенский С.З. Рынок ценных бумаг: трансформационные процессы. М.: Экономика. 2010. ISBN 978-5-2820-3043-3.
- Никки Росс. Уроки Уолл-стрит: советы от Уоррена Баффета, Бенджамина Грэхема, Фила Фишера, Т. Роу Прайса и Джорджа Темплтона, как разбогатеть на финансовом рынке. М.: «Вильямс». 2005 [Lessons from the Legends of Wall Street. How Warren Buffet, Benjamin Graham, Phil Fisher, T. Rowe Price, and John Templeton Can Help You Grow Rich]. 416. ISBN 0-7931-3715-2.
- Фредерик С. Мишкин. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков (7-е изд). М.: «Вильямс». 2006 [The Economics of Money, Banking and financial market]. 880. ISBN 0-321-12235-6.
- Колмыкова Л. И. Фундаментальный анализ финансовых рынков. 2-е изд. СПб., 2008.
- Максимова В. Ф. Международные финансовые рынки и международные финансовые институты. М., 2011.
- Государственное регулирование и контроль финансовых рынков. Омск, 2013.
- Пробин П. С. Финансовые рынки. М., 2015.