XIV əsrin sonlarında dünyaya göz açmış Mahmud Xınaluqinin son illərə qədər ev kitabxanası və kitabları haqqında da heç bir məlumat yox idi. Hələlik keçdiyi həyat yolu, bir kitabının əlyazma nüsxəsinin sığınacaq tapdığı (dustaq olduğu) mənbə, onun tədqiqatçısı və nəşr yeri məlumdur. Bu kitabın adı "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri"dir. Dövrün siyasi, sosial-iqtisadi və diplomatiya tarixini əks etdirən bu əsər XV əsr Azərbaycan tarixinin və kitab xəzinələrinin nadir incilərindəndir. O, oxuna-oxuna, əldən-ələ keçə-keçə Qaytaq usmiliyinin (iri feodal hökmdarlığı) əlyazmaları, sənədləri ilə birlikdə Dərbənddə qıfıllanmış sandıqda saxlanılmasaydı, bu gün ondan söz açmaq xeyli çətin olardı. A.P. Berje Dağıstanın bir sıra yaşayış məntəqələrini (Dərbənd, Teymurxanşura, Xunzax, Qunib, Kumuk və s.) gəzib (1860) şəxsi kitabxanalardan, idarə və müəssisə arxivlərindən əldə etdiyi ərəbcə, farsca, azərbaycanca-türkcə çoxsaylı əlyazmalar haqqında 1862-ci ildə "Kavkaz" qəzetinin yanvar saylarında "Kratkiy oçerk puteşestviye po Daqestanu" sərlövhəsi ilə silsilə yazı çap etdirmişdi. Səfər zamanı onun topladığı orijinal və tərcümə mətnləri içəirsində M. Xınaluqinin 1456-cı ildə üzü köçürülmüş kitabı da olmuşdur. Nədənsə bu maraqlı məlumat XX əsrin sonuna qədər alimlərimizin, kitab və mətbuat tədqiqatçılarının diqqətindən yayınmışdır.

Burada daha bir maraqlı məlumatın da üzərində dayanmaq lazım gəlir. 1868-ci ildə Tiflisdə parlaq ağ kağızda və tünd şabalıdı dəri cilddə, ağırlığı təqribən 10 kq olan Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası Aktlarının (QAKA, rus. AKAK) ikinci cildi çapdan çıxır. Həmin cilddə (s. 1073-1077) Berjenin üç dildə (türk, ərəb, fars) əldə etdiyi "65 manuskript"in (qədim əlyazmanın) haqqında məlumata və rusca tərcüməsinə, o cümlədən M. Xınaluqinin əsərinə yer ayrılmışdır. Professor A. Şıxseyidovun fikrincə, Berje Azərbaycan aliminin əsərinin ərəbcə mətnini də versəydi onu rus dilinə tərcümə mətni ilə müqayisə etmək və ikinci dilə tərcümənin orijinala nə dərəcədə uyğun gəldiyini dəqiqləşdirmək olardı. Xoşbəxtlikdən həmin cilddə (s.1071) məlumat verilmişdi ki, Berje topladığı əlyazma sənədlərini, o cümlədən M. Xınaluqinin əlyazma kitabını itib-batmaq, məhv olmaq təhlükəsindən qorumaq naminə Parisin Korolev kitabxanasına (fransanın indiki Milli Kitabxanasına) təqdim etmişdir. Onun şifrəsini bilmədən fransa Milli Kitabxanasının milyonlarla əlyazma və çap kitabı arasından M. Xınaluqinin kitabını tapmaq çox çətin olardı. Vayda Georgesin tərtib etdiyi "Müsəlman müəlliflərinin fransa Milli Kitabxanasında saxlanılan ərəbcə əlyazmaları kataloqu" (Paris, 1953) olmasaydı həmin problemin qapısına açar salmaq əməli həllini hələ çox gözləyəcəkdi.

Məşhur şərqşünas alim, professor M.-H. O. Osmanov Dağıstandan toplanmış bütün əlyazmaların, o cümlədən Mahmud Xınaluqinin kitabının mikrofilmini əldə edəndən sonra onun tədqiqinə maraq artmışdır. XX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı (məsələn: Bakı, 1965, 6 fevral) səhifələrində "Nadir kitablar" adlı imzasız bir yazıda AKAK-ın (Aktov, sobrannıx Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissiyey) 1866-1904-cü illərdə Tiflisdə 12 cilddə çıxdığı və cildlərin ümumi çəkisinin 100 kq-dan artıq olması haqqında xəbər verilsə də, M. Xınaluqinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı və yuxarıda toxunduğumuz məsələlərin heç biri haqqında bircə cümlə də məlumat verilməmişdir.

M. Xınaluqinin beş hissədən ibarət "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" kitabı XIX əsrdə Xınalıqda ərəb dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Bu əsərin ərəb mətni kimi Azərbaycan mətni də oxucular arasında yaxşı rəy doğurmuş və "çox məşhur olmuşdur". Bu kimi faktlar göstərir ki, keçmiş əsrlərdə olduğu kimi XIX əsrdə də Xınalıqda bir neçə dildə yazıb oxumağı bacaran oxucularla yanaşı, bacarıqlı tərcüməçilər, xəttatlar, cildçilər və başqa kitab sənəti adamları haqqında həqiqət Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda da geniş yayılmışdı.

Xınalıqlı alimin hələlik elm aləminə məlum olan yeganə kitabının hazırda üç dildə əlyazması vardır: Azərbaycan, ərəb, rus dillərində. Təəssüf ki, onun vətənində bu üç nüsxədən heç birinin nə əlyazması, nə surəti, nə mikrofilmi, nə də Dağıstan kitab nəşriyyatında rus dilində işıq üzü görmüş ilk çap nüsxəsi (Mahacqala, 1997) yoxdur. Professor A. Şıxseyidov Mahmud Xınaluqinin beş yığcam hissədən ibarət "Sobıtiya v Daqestane i Şirvane XIV-XV vv." kitabını ərəb dilindən rus dilinə yenidən tərcümə edərkən ərəb mətni əsasında bəzi dəqiqləşdirmələr aparmış, müqəddimə ilə yanaşı müəllif və onun əsəri haqqında elmi oçerk yazmış, tərtib və nəşr etdiyi (1997) 208 səhifəlik kitabı geniş və müxtəsər izahlı qeydlərlə tamamlayıb oxucuların ixtiyarına verməklə çox faydalı iş görmüşdür. Bir az da dəqiq desək, Mahmud Xınaluqinin kitabını əbədi həbsdən xilas edib gün işığına çıxarmaqla məşhur şərqşünas alim elmi rəşadət nümunəsi göstərmişdir. Tanınmış şair və alim Şahin fazil fərzəlibəylinin şəxsi kitabxanasına məxsus həmin kitabın yeganə nüsxəsinin üzündən 2004-cü ildə çıxardığım üç nüsxə kserosurətin biri M.f. Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının nadir kitablar şöbəsində, digər bir nüsxəsi "Azərpoçt" Dövlət Müəssisəsinin baş direktoru, ixtiraçı və yenilikçi alim Qəmbər Bəybalayevin şəxsi kitabxanasında, daha bir nüsxəsi isə bu sətirlərin müəllifindədir (onun surətini yenidən çıxarıb AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasına və M. füzuli adına RƏİ fonduna da təqdim edəcəyik).

Xınaluqinin kitabının Korolev kitabxanasına (indiki Paris Milli Kitabxanasının fonduna) məxsus ərəb dilindəki nüsxəsini A.Berje rus dilinə tərcümə edib M.f.Axundzadəyə yoxlatdırandan sonra ? 1868-ci ildə AKAK-ın ikinci cildində çap etdirmişdir. XIX əsrin ortalarında həmin əsərin Azərbaycan dilinə Xınalıqda tərcümə olunmuş nüsxəsi rus dilinə tərcümə mətni ilə birlikdə Dağıstan Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Şərq Əlyazmaları Elmi Mərkəzinin fondunda saxlanılır (D. 286, inv. ? 1654). Bizcə, M.f. Axundzadə bu əsərin varlığı haqqında xəbər bilən, Berje vasitəsilə onun əldə edilməsində, tərcümə və nəşrində vasitəçi olan ilk azərbaycanlı ziyalıdır.

M.f. Axundzadə ilə məşhur şərqşünas A. Berje arasında səmimi dostluq və yaradıcılıq əlaqələri olmuşdur. Demək olar ki, bütün məsələlərin qoyuluşunda və həllində Berjenin yeganə məsləhətçisi Axundzadə idi. Bu ensiklopedik zəka ilə onun ideya-yaradıcılıq əlaqələrinin çoxsaylı səmərəli nəticələrindən biri də M. Xınaluqinin naməlum kitabının ərəb və Azərbaycan dillərindəki əlyazma nüsxəsinin üzə çıxarılması, Tiflisdə rus dilinə tərcümə və çap edilməsi olmuşdur. Bu kimi çoxsaylı faktlar M.f. Axundzadəni A. Berjenin təkcə dostu və məsləhətçisi yox, həm də ustad müəllimi olduğuna haqq qazandırır. Onların əlaqələrini təkcə Mahmud Xınaluqi ilə məhdudlaşdırmaq sadəlövhlük olardı.

Azərbaycan yazıçı və alimlərinin həyat və yaradıcılığının izinə düşərək onlar haqqında bilmədiklərini öyrənmək, ədəbi və elmi irsini toplamaq, tərcümə və nəşr etmək işində M.f. Axundzadənin "A.Berjenin ən yaxın köməkçisi və məsləhətçisi" olduğu XIX əsrin ortalarında Tiflis mətbuatında da əksini tapmışdı (Kavkaz, 1855, ? 61). Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağnamə"sini (Qarabağ tarixini) əldə edib fars dilindən rus dilinə tərcümə etmək, alimin həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumat almaq üçün də "A. Berje ilk növbədə M.f.Axundzadəyə müraciət etmişdi". Mirzə Camalı şəxsən tanıyan Axundzadə onun oğluna məktub yazıb lazımi məlumatları toplamış və A.P. Berjeyə vermişdi (yenə orada). Berje tərcüməni dostu M.f.Axundzadəyə yoxlatdırmış və "Kavkaz" qəzetində hissə-hissə çap etdirmişdi. Bu fakt "Qarabağnamə"ni üzə çıxarmaq, tərcümə, redaktə və nəşr edilməsini A. Berje və M.f. Axundzadənin əlbir səylərinin və əməyinin məhsulu adlandırmağa tam əsas verir. A.Berjenin tərtib və müqəddiməsi ilə 1867-ci ildə Leypsiqdə çapdan çıxmış "Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir" kitabının da araya-ərsəyə gəlməsində Axundzadənin məsləhət və istiqamətverici rolu çox olmuşdur. Bu kitabın mətninin toplanması və nəşrini iki məşhur müəllifin ? Axundzadənin və Berjenin "birgə əməyinin məhsulu" adlandıran professor Adil Mişiyev tam haqlıdır. Bu kimi məlumatlar Azərbaycan alimlərinin və milliyətcə yəhudi olan Adil Mişiyevin diqqətini cəlb etdiyi halda, nədənsə Mahmud Xınaluqi və əsəri haqqında A. Berjenin verdiyi sensasiya mahiyyətli açıqlama onların nəzərindən yayınmışdır. XIX əsr Tiflis ədəbi-elmi mühitinin (1820-1905) tədqiqatçısı A. Mişiyevin və digər alimlərin əsərlərindəki bu kəsiri M. Xınaluqinin ilk mükəmməl araşdırıcısı A.Şıxseyidov aradan qaldırmışdır.

Əlimizdə M. Xınaluqi haqqında qaynaqlar az olsa da, Axundzadənin və Berjenin bir-biri ilə yaxın təmasda olmasının və o dövrün aparıcı qəzeti sayılan "Kavkaz"da tez-tez çıxış etməsini təsdiqləyən məlumatlar çoxdur. M.f. Axundzadə müasirlərinə məktublarında yazmışdır ki, QAKA-nın cildləri kimi "bu qəzetin bütün nömrələri mənim tərcümələrimlə (o cümlədən, Azərbaycanla bağlı yazılarla – İ.Z.) doludur". Professor A. Mişiyevin yazdığına görə "Kavkaz"da ədibin adı qəzetin nəşrə başladığı ilk ildə (1846, 10 avqust) çəkilsə də, onun bu qəzetlə sıx əməkdaşlığı 1850-ci illərin əvvəllərindən – İ.A. Slivitskinin (1820-1874) qəzetə redaktorluq etdiyi dövrdən (1851-1854) başlamışdır. Bir çox belə faktların müqayisəsi göstərir ki, M.f. Axundzadə M.Xınaluqinin kitabının qəribə taleyindən xəbərdar idi. Azərbaycan və Şərq əlyazmalarını toplamağa dostu A. Berjeni dəfələrlə təşviq etmək, ona təmənnasız kömək göstərmək, yeni tapıntılar haqqında "Kavkaz" səhifələrində məlumat vermək və zəruri əsərlərin çapına nail olmaq kimi istiqamətlərdə Axundzadənin ruhlandırıcı və təkanverici rolunu şübhə altına almaq və danmaq qeyri-mümkündür.

Tarixi mənbələr deməyə əsas verir ki, Mahmud Xınaluqi kimi alimlər zəminsiz yetişə bilməzdi. Sələflərinin dünyəvi və dini əsərlərini diqqətlə öyrənmiş və özünə zəngin şəxsi kitabxana yaratmış M. Xınaluqi Azərbaycan və Şərq tarixinin parlaq intibah dövrü olan bir əsrin yetirməsidir. Azərbaycan tarixinin ən məhsuldar dövründə yaşayıb-yaratmış bu görkəmli alimə qədərki müəlliflərin qazandığı uğurlarla öyünmək haqqı olan Azərbaycan tarixçiləri XIII-XIV əsrləri "dünya tarixşünaslığının qızıl əsrləri", Azərbaycanı isə "tarix elminin mərkəzi" adlandırmışlar. Həmin qızıl əsrlərin və diqqətəlayiq əsərlərin yaradıcı ziyalılarının layiqli davamçılarından biri olan M.Xınaluqi haqqında həqiqətin iki əsrin (XX-XXI əsrlərin) qovuşağında üzə çıxması təkcə qubalılar (xınalıqlılar) üçün yox, Azərbaycan, Şərq və dünya tarixşünaslığı üçün önəmli faktdır.

Orta əsrlərin mötəbər elmi qaynaqlarından olan "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" əsəri ilə Mahmud Xınaluqi tarixşünaslıq elminin bəzi qaranlıq mətləblərinə aydınlıq gətirmiş, alimlərə Dağıstan-Şirvan hadisələrinin və əlaqələrinin keçmiş səhiflərinə yenidən qayıtmaq, nəzərə çarpan boşluqları doldurmaq və buraxılmış səhvləri islah etmək şansı qazandırmışdır.

Sələflərinin ənənələrindən faydalanmış və neçə-neçə nəsilləri qidalandırmış M. Xınaluqinin adı Azərbaycan və Şərq tarixşünaslığının səhiflərinə qızıl hərflərlə yazılmağa layiqdir. Sevinməyə dəyər ki, gec də olsa (beş əsr yarımdan sonra) tarix elmi və dünya kitab səltənəti daha bir Azərbaycan müəllifinin əsəri ilə ziynətlənmişdir.

Tarixşünaslıq elmini bir kitab tutumu qədər barındırmış bu böyük alimi bizdən altı əsrə yaxın bir zaman fərqi ayırsa da, onun kitabı faktların zənginliyi, yığcamlığı və dəqiqliyi ilə bu gün də öz müsahilərini heyrətləndirməyə qadirdir. Ana dilində nəşrinə böyük ehtiyac olan "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" əsəri tərtibçi müəllifin yazdığı kimi, orta əsrlərin nadir inciləri sırasına daxil olmuş "qiymətli yazılı abidə"dir. O, Mahmud Xınaluqinin ucaltdığı əzəmətli söz sarayının itkin düşmüş qızıl kərpiclərinin nə ilki, nə də sonuncusudur. Məhsuldar elmi fəaliyyət göstərmiş görkəmli şərqşünas, tarixçi və poliqlot alimlə yanaşı, onun digər həmvətənləri haqqında həqiqətlərin hələ bundan sonra üzə çıxacağı şəksizdir.