XX əsrin əvvəlləri – Azərbaycan ədəbiyyatının yeniliklərlə zəngin, ədəbi-mədəni oyanışın ən əlamətdar dönəmidir. 1905-ci il inqilabından sonra çar Rusiyasının mətbuata verdiyi nisbi azadlıqlardan istifadə edən Azərbaycan  ziyalılarının təşəbbüsü ilə bir sıra mətbuat orqanları fəaliyyətə başlamışdır. Xüsusən, “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrə başlaması ilə yeni bir ədəbi məktəbin əsası qoyulmuş, yeni bir ədəbi nəsil formalaşmışdır. Bu dövrün yetişdirdiyi Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış  şəxsiyyətlərindən biri Məmmədəli Manafzadə Sabitdir.

O, 1888-ci ildə Təbrizdə doğulmuşdur. İlk təhsilini mollaxanada aldıqdan sonra fransızların Təbrizdə açdığı Pedaqoji institutu bitirmişdir.  1908-ci ildən etibarən jurnalist kimi fəaliyyətə başlayan Sabit Təbrizdə öz təşəbbüsü ilə “Şəkər” adlı qəzetin nəşrinə başlamış, milli birlik, bərabərlik, azadlıq ideyalarının carçısı olmuş, Məşrutə inqilabına və Səttarxan hərəkatına dəstək verdiyinə görə  İran mürtəcelərinin təqiblərindən qaçaraq Bakıya gəlmişdir. Onun Azərbaycan mətbuatında görünməsi də buraya gəlişindən sonra – 1910-cu ildən sonrakı mərhələyə aiddir. M.M.Sabit bir qədər sonra Aşqabada dəvət olunmuş, uzun illər “Müzəffəri” məktəbində müəllim işləmişdir. Oradakı pedaqoji fəaliyyəti onun teatrla da yaxından maraqlanmasına səbəb olmuş, teatr qrupu yaratmağa nail olmuş, özü də bir neçə dram əsəri yazaraq səhnələşdirmişdir.

1924-cü ildə Bakıya qayıdan Sabit “İttihad” məktəbində ədəbiyyat müəllimi işləmiş, 1925-ci ildə Tacikistana dəvət olunmuş, Pedaqoji Universitetdə dərs demişdir. 1940-cı ildə Aşqabadda ürək tutmasından vəfat etmişdir. 

Sabit Manafzadə yazıçı, publisist, şair, teatrşünas, pedaqoq olaraq fəaliyyət göstərmiş olsa da, yaradıcılığı, demək olar ki, tədqiq olunmamışdır. Yaşadığı dönəmdə nəşr olunan mətbuat orqanlarında sənətkarın əsərləri davamlı olaraq dərc olunmuşdur. “Molla Nəsrəddin”, “Bəsirət”, “Həqiqəti-əfkar”, “Yeni irşad”,  “Məzəli”, “Sədayi-həqq”, “Sədayi-vətən”, “İqbal”, “Yeni iqbal”, “Füqəra füyuzatı”, “Yeni yol”, “Kommunist” kimi mətbuat orqanlarında dərc olunan əsərləri ilə yanaşı, onun Dağıstan, Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistanda yaşadığı müddətdə qələmə aldığı ədəbi-bədii irsi hələ də əldə yoxdur. Sabit “Müzəffəri” məktəbində işlədiyi müddətdə dram əsərləri qələmə almış və səhnələşdirmişdir.Bakıda yaşadığı dönəmdə ədəbi-bədii yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olan Sabit Aşqabadda da bu fəaliyyətini davam etdirmişdir. Manafzadənin yaradıcılığını dövründən, mühitindən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Əməkdaşlıq etdiyi mətbuat orqanlarında qələm dostlarının tez-tez ona müraciətlə əsərlər dərc etdirdiklərinin şahidi oluruq. “Molla Nəsrəddin” jurnalı bu baxımdan xüsusilə fərqlənir. M.M.Sabit vətən həsrətini, ictimai-siyasi, mədəni dəyişikliklərə münasibətini poetik bir dillə oxuculara çatdırmışdır. 

M.M.Sabit yaradıcılığında lirik şeirlər mühüm yer tutur. Onun lirikasında məhəbbət mövzusuna, demək olar ki, rast gəlinmir. Vətən mövzusu şeirlərinin ana xəttini təşkil edir.

Sabitin Təbrizdən məcburiyyət qarşısında qalaraq Bakıya köçməsindən sonra vətən həsrəti onun şeirlərində öz ifadəsini tapmışdır. “Vətənim”, “Vətən”, “Arkadaşlar”, “Tülul-sülh” kimi şeirlərində şairin vətənlə bağlı narahatlığı, həsrəti kədərli bir dillə qələmə alınmışdır. Xüsusən Sabitin “Nəvayi-hicran” şeiri vətənindən uzaq salınmış bir insanın duyğularını ifadə etməsi baxımından təkrarsızdır. “Ey vətəndən gələn el aşinası...” misrası ilə başlayan şeir xalq içərisində tezliklə yayılmış, xanəndələr bu şeiri muğam üstündə oxumuşlar.

XX əsrin başlayaraq qürbət hisslərinin ədəbiyyatda əsas motivə çevrilməsi Sabit yaradıcılığından da yan keçməmiş, o, bu mövzuya müraciət etməklə, vətənin, xalqın dərdlərini ifadə etmişdir.

Sabit yaradıcılığının bir qismini satirik şeirlər təşkil edir. “Molla Nəsrəddin”, “Məzəli” jurnallarında dərc olunan bu şeirlərdə zamanın nəfəsini hiss etmək mümkündür. Şair bəzən Sabir kimi, tipi öz dili ilə danışdıraraq tənqid hədəfinə çevirir, bəzən onları açıq hədəf kimi seçərək tənqid edir. “Hərdəmxəyala töhfə”, “Çarşaflı-çarşaflı”, “İş”lər”, “Şeyxin mənbərdəki son moizəsinə ithaf”, “Din inqilabçısı”, “Dəyişiklik”, “Ya Rəb”, “Kopratif”, “Ultimatum”, “Mənə dəymə”, “Təsəttür nalələri”, “Gimnazist”, “Ay haray” kimi şeirlərdə satirik ruh duyulmaqdadır.

Ümumiyyətlə, Sabitin satirik şeirlərində Sabirin ruhu açıq-aşkar duyulmaqdadır. Onun “Ultimatum” şeiri Sabirin “Ürəfa marşı”nında olduğu kimi, vətənin, millətin qeyrətini çəkməyən, günlərini kef məclislərində keçirən, “Sonyatək dilbəri tərk eyləmək insaf deyil” deyərək müsəlman qızına xor baxan nadanların tənqidinə həsr olunmuşdur.

 M.M.Sabitin satirik şeirlərində tənqidi ruhla yanaşı, ictimai hadisələr fonunda biganəlik nümayiş etdirən, ac-susuz, kimsəsiz qalan insanların dərdlərinə laqeydlik göstərən insanlara qarşı bir nifrət də sezmək mümkündür. Şübhəsiz, bunun səbəbi məhv olan insanlığın həssas şair qəlbində oyandırdığı yanğıdır.

M.M.Sabitin şeirləri öz poetik gücü, ifadə tərzi ilə bir çox spesifik əlamətlər daşıyır. İstər vətən həsrəti ilə yoğrulmuş misralarında, istərsə də satirik ruhlu şeirlərində bu özünəməxsusluq hiss olunmaqdadır.

Sabit yaradıcılığında təxmisdən yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Belə ki, klassik ədəbiyyatda aşiqanə qəzəllərin hər beytinin əvvəlinə onun mövzusuna uyğun üç misra artıraraq yazılan təxmis Sabit yaradıcılığında məzmun dəyişikliyinə uğramışdır. Onun aşiqanə qəzəllərə yazdığı beşləmələrdə satirik-tənqidi üslub daha qabarıqdır.

M.M.Sabitin hekayələrində fəhlə həyatının təsviri olduqca canlı və təsirli bir dillə qələmə alınmışdır. Onun “fəhlələri” cənubdan xoş güzəran ümidi ilə şimala gələn, ancaq burada da quru çörəyi güclə qazanan, əməyi istismar olunan, haqqı tapdanan vətən oğullarıdır. O fəhlələrin yaşaması və ya ölməsi heç kimin maraq dairəsində deyil, onların həyatı varlıların daha çox eyş-işrət içində ömür sürməsi üçün neft mədənlərində, mazut çənlərində, quyularda sönüb gedir. Sabit yaratdığı obrazların faciəsini təsirli bir dillə ifadə eləməklə yanaşı, onların psixologiyasını da diqqətdən kənarda qoymur.

Sabitin hekayələrində oxucuya çatdırılan əsas məqamlardan biri mənəvi-əxlaqi məsələlərdir. Bu hekayələrdə zalımlar və məzlumlar dünyasının əsas əxlaqi fərqləri, psixoloji məqamlar oxucuda maraq oyadır. Sabit göstərir ki, güc sahiblərinin mənəvi boşluqları, əllərində olan fürsətdən istifadə edərək kasıbların namusuna belə toxunmaqdan çəkinməmələri, insan taleyinə biganəlik cəzasız qala bilməz. O, əlini qana bulamaqdan çəkinməyən, maddi üstünlüklərindən istifadə edərək başqalarının həyatını heçə sayan təbəqəyə qarşı özünün ədalət məhkəməsini qurur, onları öz qəhrəmanı vasitəsilə cəzalandırır.

“Topsaqqallı kişi” hekayəsi öz azadlıqları uğrunda mübarizəyə qalxan insanların həyatını əks etdirir. 

Sabit hekayələri bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Onlardan biri hekayələrin içərisində xüsusi başlıqların verilməsidir. Ədib sujetə uyğun olaraq ara-sıra başlıqlardan istifadə edir ki, bu, həm hekayənin dinamikliyini artırır, həm də konkret diqqət çəkmək istədiyi məqamı qeyd etmiş olur.

Manafzadənin hekayələrinin özünəməxsusluqlarından biri də zaman uyuşmazlıqlarıdır. Hekayə kiçik həcmli əsər olduğundan burada adətən hadisələr qısa zaman kəsiyində baş verir. Ancaq Sabit qəhrəmanının həyatını fərqli situasiyalarda, fərqli zaman kəsimlərində təsvir edir.

Sabit bu felyetonlarda ictimai-siyasi vəziyyətə, dəyişikliklərə münasibətini ifadə etmişdir. “Təbriz “ümumiyyəti”, “Pasport məsələsi”, “Vladiqafqaz müsəlmanları”, “Fərmani-qəzai-cərəyan”, “Ey inqilab, ey naciyi-miləl”, “İnqilab və ədəbiyyat”, “İran Azərbaycanı haqqında yersiz çıxışlar”, “Son tərpənişlər” kimi felyetonlarında Cənubi Azərbaycandakı İran zülmünə öz münasibətini bildirmişdir. Ədəbiyyat və inqilab arasındakı bağlılıqları müqayisə edən M.Manafzadə ədəbiyyatı inqilabın anası, inqilabı ədəbiyyatın ruhu hesab etməklə, ədəbiyyat, dolayısı ilə təhsilin bütün müsbət dəyişikliklərin məhək daşı olduğunu qeyd etmişdir.

M.M.Sabitin “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində rast gəlinən felyetonlarının, demək olar ki, hamısı dini mövzudadır. Bu felyetonlar ilk baxışda dini təbliğ edən informasiya xarakterli yazılar kimi görünsə də, alt qatında kəskin tənqidi ruh daşıyır. “Zühur əlamətləri”, “Namaz üstə”, “Uzun dərya”, “İnna Lillahi və İnna İleyhi Raciun”, “Münacat”, “Hacı Xəlil ağanın qapısında” kimi felyetonlar bu qəbildəndir.

Felyetonlar qəzet və jurnal səhifələrində yayımlanan informativ yazılar kimi meydana çıxsa da, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni məna kəsb etdi. Belə ki, ədəbiyyatımızda daha çox kəskin tənqidi məqalələr kimi geniş vüsət alan bu janr Sabit yaradıcılığında da önəmli yer tutur. O, bu janrla “Molla Nəsrəddin”, “Kommunist”, “Sədayi-həqq”, “Yeni yol”, “Yeni iqbal” kimi mətbuat orqanlarında çıxış etmişdir. Sabitin felyetonları həcm etibarilə ənənəvi felyetonlardan fərqlənir. Yazı dili danışıq dilindən daha çox ağır dini terminlərlə zəngindir. Dövrün problemlərini işıqlandıran felyetonlarında dünya praktikasına və tarixə müraciət edir, çıxış yolları göstərir. 

• Vətənim
• Vətən
• Təhsili-məram etməliyiz
• Tülui-sübh
• Təxmis
• Ərzi-məhəbbət
• Yaxın Şərq qadınlığına!
• Çarşaflı-çarşaflı
• Göz aç!
• İnqirazi-İslam
• Eydi-Novruz-xitabeyi-cansuz
• Həyat səhnəsinin cansuz pərdəsi
• Nəvayi-hicran
• Bir lövhə qarşısında
• Gimnazist
• Kooperativ və s.

• İki fantan
• Topsaqqallı kişi
• Təbriz "ümmiyyəti"
• Fərmani-qəzayi-cərəyan
• Vladiqafqaz müsəlmanları və s.

• Xatirat. Bakı: "Baku" qəzetinin mətbəəsi, 1913. 38 s.
• İki fontan. Bakı, “Yeni türk əlifba komitəsi nəşriyyatı, 1924. 30 s.
• İbrət güzgüsü. Bakı, “Yazıçı”, 1988. 140 s.
• Xatirat. Bakı, 2024.

• Ruhi Ə. “Molla Nəsrəddin” və “Toxmaq” jurnalı”. “Azərbaycan” jurnalı, 1966. № 12, s. 136-139.
• Məmmədli Q. Sabit Manafzadə. “Elm və həyat”, 1972. № 4, s. 21.
• Məmmədli Q. İmzalar. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1977. 146 s.
• Zamanov A. Mollanəsrəddinçi şairlər. Bakı, “Yazıçı”, 1986. 512 s. 

1. ^{[ölü keçid]}
2. 2014-02-02 at the Wayback Machine