Məhəmməd Balayev 31 dekabr 1938-ci ildə Qazax rayonunun Xanlıqlar kəndində anadan olub. 1947-ci ildə Xanlıqlar kənd orta məktəbinin birinci sinfinə gedib. 1953-cü ildə həmin məktəbin 7-ci sinfini bitirərək, Qazax şəhər 1 saylı orta məktəbinin səkkizinci sinfinə daxil olmuş, 1955-ci ildə məktəbi bitirmişdir.

Təhsilimi davam etdirərək 1956-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1961-ci ildə universiteti bitirib.

1961-1962-ci illərdə Yardımlı rayonunun Arus kənd orta məktəbində tarix, dil, ədəbiyyat müəllimi işləmişdir.

1962-1963-cü illərdə Bakı şəhəri, Nərimanov rayonunun 1, 82, 115 saylı orta məktəblərində müəllim işləyib.

1964-1967-ci illər Azərbaycan AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasında təhsil alıb.

1967-1973-ci illər AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışmışıb. 1970-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək fəlsəfə elmləri namizədi elmi dərəcəsi alıb.

1968-ci ildən 1974-cü ilə kimi M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət İnstitutunda Fəlsəfə müəllimi vəzifəsində işləyib. 1973-cü ildə müsabiqə yolu ilə V.İ.Lenin adına ADPU-nun Fəlsəfə kafedrasında fəlsəfə elmləri namizədi, baş müəllim vəzifəsini tutub. 1973-1977-ci illərdə ADPU-nun Fəlsəfə kafedrasında baş müəllim vəzifəsini icra edib. 1973-1999-cu illərdə ADPU-da Partiya Maarifinin rəhbəri vəzifəsində çalışıb. 1977-ci ildə kafedrada dosent vəzifəsinə seçilib və 1992-ci ilə kimi bu vəzifəni icra edib.

1982-1991-ci illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təbliğat və Təşviqat Şöbəsinin ştatdan kənar mühazirəçisi vəzifəsində çalışıb.

1992-ci ildə “İslam: mənşəyi, təkamülü və ictimai həyatda rolu (problemin siyasi aspekti)” doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək, fəlsəfə elmləri doktoru elmi dərəcəsi adını alıb.

1990-1994-cü illərdə Respublika və Bakı şəhəri “Bilik” cəmiyyətinin mühazirəçisi olub.

1990-1994-cü illərdə ADPU-nun Pedaqogika və psixologiya fakültəsinin qiyabi şöbəsində dekan müavini işləyib.

1994-1999-cu illər ADPU Fəlsəfə kafedrasının müdiri vəzifəsində işləyib.

2004-cü ildə professor elmi adını alıb.

2008-ci ildən ADPU-nun Böyük Elmi Şurasının üzvüdür, 100 elmi məqalənin, 3 metodik vəsaitin, 2 monoqrafiya, 3 kitabça, 19 proqramın müəllifidir.

2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan Respublikasının Qabaqcıl Təhsil işçisi döş nişanı ilə təltif olunub.

2007-ci ildə yenidən Fəlsəfə kafedrasının müdiri seçilib. 2008-ci ildə də Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Azərbaycan Respublikasının Qabaqcıl Təhsil işçisi döş nişanı ilə təltif olunub.

2012-ci ildə ona "Əməkdar müəllim" adı verilib və "İlin alimi" adını alıb.

Ailəli idi, 1 qızı, 1 oğlu və 4 nəvəsi vardır.

1. “Müqəddəslər”ə pərəstiş - keçmişin zərərli qalığıdır. Azərnəşr, Bakı, 1971. 51 s.
2. İslam və onun ictimai-siyasi həyatda rolu Monoqrafiya Bakı, Azərnəşr, 1991, 151 s.
3. İslam, əxlaq və siyasət. Metodik vəsait. N.Tusi adına ADPU-nun nəşri, Bakı, 1994, 36 s.
4. Azərbaycanda milli hərəkat ideyalarının yaranması və tarixi təkamülü (XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri). Metodik vəsait. N.Tusi adına ADPU-nun nəşri, Bakı, 1994, 83 s. Ə.Tağıyev, A.Mustafayev
5. İncəsənətin növləri. Metodik vəsait. N.Tusi adına ADPU-nun nəşri, Bakı, 1997, 65 s. R.Məhərrəmov, T.Şərifov
6. Azərbaycanda İslam dininin öyrənilməsi (1950-2000-ci illər). Kitab, “Şur” nəşriyyatı, Bakı, 2005, 60 s.
7. Heydər Əliyev və Azərbaycanda elmin, təhsilin inkişafı. Kitab, Bakı, 2007, 23 s. V.Balayeva
8. Görkəmli alim və ictimai xadim. Monoqrafiya. Bakı, 2009, 118 s.

1. Ateizm dünyagörüşü // “Sovet Ermənistanı” qəzeti, 7 iyun 1979, №68, (10804).
2. Fəal həyat mövqeyi uğrunda // “Sovet Ermənistanı” qəzeti, 27 may 1980, № 64, (10956).
3. Görkəmli islamşünas alim // “Kredo” qəzeti, 20 aprel 2002, № 13, (64).
4. İslamşünaslığa dair qiymətli dərslik // “Kredo” qəzeti, 14 sentyabr 2002.
5. Müasir beynəlxalq münasibətlər sisteminin və Azərbaycanın xarici siyasətinin öyrənilməsinə layiqli töhfə // “Respublika” qəzeti, 15 iyun, 2006.
6. Qazaxdadır // “Dəli Kür” qəzeti, 31 may 2007
7. Elmi-pedaqoji fəaliyyətimiz gücləndirilir // “Respublika” qəzeti, 29 mart, 2007.
8. Hüquq elmi üçün dəyərli tədqiqat əsəri // “Kredo” qəzeti, 5 aprel 2008.
9. Görkəmli alim və ictimai xadim // “Respublika” qəzeti, 20 iyun, 2009.
10. Azərbaycanda elm, təhsil strategiyası; mövcud problemlər və inkişaf istiqamətləri // “Xalq qəzeti”. 2 iyun 2010, № 117.