Ə.Lazım.      
                  Albaniyada xristianlıq.
 (“Albaniya Tarixi” və erməni redaktorunun barmağı” kitabı əsasında)

1.Bəzi tədqiqatçılar,bu bir yarışmış kimi,albanları ermənilərdən “geridə” qoymamaqçın,onların da xristianlığı rəsmən 313-cü ildə qəbul etdiklərini əsaslandırmağa çalışırlar.Ancaq,bu akt nə ermənilərdə 313-cü ildə,nə də albanlarda həmin ildə gerçəkləşmişdir.Mən indiki halında “Albaniya Tarixi”nə edilmiş dəyişikləlikləri nəzərə almadan qəbul edilən bu qənaətin yanlış olduğunu düşünür və Albaniyada xristianlıq mövzusu ilə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək istəyirəm.Əvvəlcədən qeyd edim ki,bu haqda yeganə ilkin mənbə “Albaniya Tarixi” (bunda sonra Tarix kiimi göstərəcəm). əsəridir.Tarixə görə isə,burada xristianlığın ilkin yayılması Qüdsdən gəlmiş,həvari Faddeyin şagirdi müq.Yelişanın adı ilə bağlı olmuşdur.Alban tarixçisi ilkin dövrdə xristianlığın bütün ölkəni əhatə etmədiyini söyləməklə yanaşı,onun bu ökədə qəbul edilməsinin tarixi akt olaraq,eramızın 56-cı ilində gerçəkləşdiyini iddia edir. 2.İkinci dövr,xristianlığın rəsmi dövlət dini kimi tanınması ilə bağlıdır.Mövzu birbaşa Ermənistanla bağlı olduğundan,bir neçə kəlmə Ermənistanda xristanlıq mövzusunda danışmaq lazım gəlir.Ermənistanda xristianlığın rəsmi qəbulunun ili ilə bağlı söhbət çox mübahisəli və dolaşıqdır.Fakt budur ki,onlar ənənəvi olaraq,bu aktın 301-ci ildə gerçəkləşdiyini iddia edir və özlərini bütün dünyada xristianlığı rəsmən qəbul etmiş ilk ölkə olduqlarını sübut etməyə çalışırlar.Ancaq,ciddi elmi çevrələrdə bu aktı artıq çiddiyə alan yoxdur.Bollandist, gözəl araşdırıcı M.Van Esbruk, bir neçə nüfuzlu tədqiqatdan sonra belə, bəzilərinin erməniləri xristianlığı qəbul eləmiş ilk xalq kimi təqdim etməyinə məəttəl qalır (Эсб¬рук, 1996). Aktın 301-ci ildə gerçəkləşdiyini iddia edən və mövqeyində qalmaqda israrlı olan erməni kilsəsi, bu¬nun bir ənənə məsələsi olduğunu bildirir. Erməni ka¬tolikosu I Qareqin (1995-1999) deyir: “Да, я знаю, что врядь ли принятие христианства в Армении про¬изош¬ло именно в 301 году. Но так считают миллионы армян, такова тысяцелетняя традиция армянской церкви. И нарушать ее не надо. Может быть в бу¬душем, когда будет очередной юбилей , наши по-томки будут решать все это по-другому. Мы этого уже не узнаем.” (Бакши К. 2005). Daim əks-arqu¬mentlərə cavab verməli olan erməni tədqiqatçıları hazırda, aktı Milan ediktindən sonraya (313/314-cü il) aid etməyə üstünlük verirlər. Ancaq, hədsiz mübahisələrə səbəb olmuş bu söhbətə M. Kurdianinin ( eləcə də Z.Aleksidzenin) münasibəti daha inandırıcıdır: o, bu aktın 326-cı ildə gerçəkləşdiyini yazır. (Курдиани М. 2009).M.Kurdiani bu sözləri deyərkən,bir çox başqa dəlillərlə yanaşı,əsas arqument olaraq,məhz alban tarixçisinə istinad edir.Kifayət qədər əsaslandırlmış bu akt isə onu göstərir ki,alban tarixçisi,eyni aktın onlarla yanaşı Albaniyada da gah 313,gah da 326-cı ildə gerçəkləşdiyini yaza bilməzdi.Və əslində heç yazdığına sübut da yoxdur.Olanlar isə bu kitaba erməni redaktorunun etdiyi dəyişikliklərdir ki,bu haqda “Albaniya Tarixi” və erməni redaktorunun barmağı” kitabında ətraflı məlumat verilmişdir.Biz isə hələlik,Ermənistanda xristianlığın rəsmən tanınmasının 326-cı ilə aid olduğunu yadda saxlayıb,keçək Albaniyaya. 3.Milan edikti xristianların hər nə qədər əl-qolunu açsa da, sasanilərin tabeliyində olan Albaniyada da prosesin, Ro¬manın tabeliyində olan Ermənistanda olduğu qədər geniş vüsət ala bilmədiyi təbiidir. Alban tarixçisi, ikinci mərhələni, xristianlığın Albaniyada da dövlət dini kimi qəbul edilməsini çar Urnayrln adı ilə bağlayır.Alban çar¬ları siyahısında, üçüncü alban çarı kimi təqdim edilən Ur¬nayr, Qriqoris əhvalatının (337/338-ci illər) ardınca baş verən Tsri qiyamının müasiri olmuş Vaçedən (IV əsrin 40-cı illərində) sonra hakimiyyətə gəlib, İran çarı Şapuhun (309-379) kürəkəni olmuş, Amid döyüşündə (351-ci il) iştirak etmiş, Ermənistanda qələbə bayrağı sancmışdır (?). Gyütün mək¬tu¬bundakı kilsə islahatları ilə bağlı kiçik məlumat da daxil olmaqla, Albaniya Tarixində, ondan qalan məlumat bundan ibarətdir. Başqa nə varsa ixtisar edilmişdir. Bunu isə əsərə, edilmiş dəyişiklikləri ört-basdır etmək tələb edirdi... Məhz bu dəyişikliklərin sayəsində,Qriqoris və Sanesan əhvalatının (337-338-ci illər) ardıyca baş vermiş Tsri qiyamının müasiri olmuş Vaçedən sonra (böyük ehtimalla,IV əsrin 40-cı illəri) hakimiyyətə gəlmiş Urnayrın hakimiyyət illəri dolaşığa düşmüş,kitabın dəqiq düşünülmüç xronologiyası bir-birinə dəymişdir.Xorenatsiyə əsasən,əsərə edilmiş bu dəyişikliklər sayəsində,Urnayr,Vaçedən,Qriqorisdən əvvələ gətirilib,erməni çarı Trdatın müasirinə çevrilmişdir. Düşünmək olar ki, alban tarixçisi, Urnayrı, erməni çarı Trdatın, müq. Qriqorinin qəsdən müasirinə çevirmiş, alban¬ların da xristianlığı rəsmən ermənilərlə bir vaxtda qəbul etdiklərini əsaslandırmaq üçün onların yedəyinə qoşmuşdur. Ancaq, bununla o, təqdim etdiyi və tez-tez təkrar etdiyi çarlar xronologiyasını, sadaladığı faktları bir-birinə vurub, öz-özü¬nün əksinə getdiyinin fərqində olmaya bilməzdi. Ən başlıcası isə onun buna ehtiyacı da yox idi: çünki, onun, ölkəsində xris¬tianlığın tarixi ilə bağlı çox yaxşı düşünülmüş konsepsiyası var. O, rəsmi mərhələni, sadəcə ikinci mərhələ kimi qəbul edir; xristianlığın ölkəsində qəbulunu (qismən də olsa) həz. İsa dövrünə aid edir, bi¬rin¬cilik məsələsini də məhz həmin dövrə münasibətdə ifadə edirdi. Müəllifin öz sözləri ilə desək, ermənilər xristianlığı onlardan 270 il sonra qəbul etmişlər, yəni onlar 56-cı, ermənilər isə 326-cı ildə. (Каланкатуаци, II. 47; Кур¬диа¬ни, 2009). Albanlardan fərqli olaraq,ermənilərin,onlardan təqr. 20 il sonra xristianlığı rəsmi dövlət dini kimi qəbul etmiş albanları özləri ilə bir sırada göstərmək cəhdinin hansı məqsədi güddüyü isə anlaşılandır.Birincisi,bunu əsərə müxtəlif adlarla bağlı edilmiş dəyişikliklər tələb edirdi.İkincisi və ən başlıcası isə,bu,ərəb xəlifəsinə donos yazıb alban kilsəsini öz tabeliyinə salmış erməni kilsəsinə lazım idi:bu yolla o,artıq öz təbəəsi etdiyi albanların da əzəl gündən onlarla bir yerdə olduğunu,alban kilsəsinin erməni kilsəsinin nəzdində,həm də bir qolu kimi yarandığını əsaslandırmağa çalışırdı.Bu vacib mərhələ,Urnayrla yanaşı,həm də Erməni kilsəsinin yaradıcısı hesab edilən,təmsilçisi olan müq.Qriqorinin nəvəsi Qriqorisin adı ilə bağlanmalı idi.Elə buna görə də, Urnayr hələ hakimiyyətə gəlməmiş qətlə yetirilmiş Qriqoris,redaktor tərəfindən ağına-bozuna baxmadan mətnə daxil edilib,Urnayrdan sonraya keçirilir....(daha ətraflı:”Albaniya Tarixi” və etməni redaktorunun barmağı”)

                             Ədəbiyyat:

Ə.Lazım ,2012-“Albaniya Tarixi” və erməni redaktorunun barmağı”-Qanun. Бакши К., 2005 - Когда было принято христианство в Армении. (газета Новое время - 22 сентябрь.) – Ереван. Курдиани М., 2009. – Год концины Святой Нины по ла¬тин¬скому мартирологу и его отношение к дате хрис¬тиани¬зации Армении. (Сборник: Археология, этно¬ло¬гия, фольклористика Кавказа. c. 461-463) – Tб. Ка¬лан¬катуаци М. 1984 – История страны Алуанк. (пер. и прим. Ш. Смбатяна) – Ереван. Эсбрук М. Ван. 1996. – Три формы антихал¬ке¬до¬низ¬ма с. 451 по 553, и их отражения на Кавказе. (Традиции и наследие Христианского Востока. Мате¬риалы меж¬ду¬на¬родной конференции. с. 382-398. пер. игумена Фео¬фана (Арескина). – Москва.

                     Əsədli Lazım.-25may2012