Alban arşakiləri – aranşahlar
Albaniyada arşakilərin hakimiyyətdə olduğuna hələ ki, şəkk edən olmayıb. Halbuki, əks-arqumentlər az deyil.
1. Ermənistandan fərqli olaraq, Albaniyada çar taxtına Parfiya xanədanından kiminsə otuzdurulması haqda fakt heç bir mənbədə öz əksini tapmayıb. Həmin aktla bağlı məlumat verən yeganə mənbə Albaniya Tarixidir ki, orada da parfiya çarının Albaniyada Aranı hökmdar təyin etdiyi göstərilir. Aran isə nəinki, albanların eponimi, həm də yer¬li hökmdarların başlanğıcında dayanan mifik hökmdardır. Başqa sözlə, Parfiya Albaniyanı hökmü altına alsa da, hakimiyyəti yerli hakim nəslin ixtiyarına verir. Alban ta¬rixçisi, ta Cəsur Vaçaqanacan kimlərin hakimiyyətdə ol¬duğunu, onların hansı nəsildən (söhbət, əlbəttə, yerli – Aran nəsillərindən gedir) olduğunu bilmədiyini deyir. Cə¬sur Vaçaqanı isə o, arşakuni adlandırır. Şübhəsiz, alban ar¬şa¬kunilərinin mövcudluğuna əsas verən də məhz bu akt ol¬muşdur. Ancaq, yerli Aran hara, arşakuni hara? Dü¬şünmək olar ki, müəllif onları etnik olmasa da, siyasi mən¬subiyyətinə görə belə adlandırmışdır. Ancaq yox, müəllif açıq-aşkar, “из великого рода аршакуни” yazır. Bu isə, qeyd etdiyimiz kimi, nə Aranın yerli nümayəndə olmağı ilə, nə də tarixi reallığa uyğun gəlmir və Cəsur Vaçaqanla başlayan alban hökmdarlarının – hakimiyyətə nə vaxt gəlməsi ilə bağlı məsələyə aydınlıq gətirməyi tələb edir.
2. Kimi alban arşakilərini I-VI əsrlərə, kimi də III-VI əsrlərə aid edir. Dolaşıqlıq, şübhəsiz, Cəsur Vaçaqanı, haqqında söhbət gedən Parfiya çarı Valarşın dövrünə (I əs¬rin ortaları) aid etmək cəhdindən qaynaqlanır. Halbuki, al¬ban tarixçisinin məlumatı, I-VI əsrlər kimi qəbul edil¬məli olan dövrün, əslində iki mərhələni əks etdirdiyini söy¬lə¬məyə əsas verir. Yəni, I əsrin ortalarından Cəsur Va¬ça¬qanacan olan və kimlikləri ilə bağlı nəinki alban ta¬rix¬çisinə, ümumiyyətlə, heç kəsə bəlli olmayan dövr, bir də, Cəsur Vaçaqanla başlayıb, VI əsrin əvvəllərinəcən olan dövr. Cəsur Vaçaqandan Mömin Vaçaqanacan olan al¬ban hökmdarlarının illəri ilə bağlı isə, dəqiqləşdirmələrə ehti¬yac olsa da, məlum faktlar (heç olmazsa, Urnayrla bağlı) onların fəaliyyət müddətini məhz III əsrin son¬la¬rından VI əsrin əvvəllərinədək olan dövrə sığışdırmağa imkan verir və bu mənada, K.Patkanov, heç şübhəsiz, haq¬lıdır (Пат¬канов, 1861: прибавление к I, 6). Bu isə arşakilərin həmin vaxt (III əsrin sonları) Albaniyada taxta çıxdığına şübhə oyadır: belə çıxır, hökmranlıqları döv¬ründə Albani¬yada taxt sahibi olmayan arşakilər, süqut et¬dikdən təqribən 60 il sonra, sasanilərin daim onları təqib et¬diyi bir vaxtda, onların qulağının dibində taxta yiyə¬lənməyə nail olmuşlar.
3. Albaniyada arşakilərin hakimiyyətdə olmadığına əsas verən ən başlıca arqumentlər qonşu erməni mənbələri ilə bağlıdır. Erməni mənbələri öz hökmdarları-arşakunilərin mənşəyi məsələsinə həssaslıqla yanaşır, onların qohum-əqrabalarının daha hansı ölkədə hökmranlıq etdiklərini yaxşı bilirdilər. Ən ilkin erməni mənbələrindən olan Ano¬nim dörd belə ölkəni (tetallar, kilikiyalılar, Ermənistan və Parfiyanın özü) tanıyır.
Aqafangel də Parfiya başçılarının Albaniyada hökm¬ranlıq etdiklərindən xəbərsizdir. 226-cı ildə sasanilər parfi¬yalıları devirəndən sonra erməni çarı Xosrov, sasa¬nilərə qarşı çıxmaq məqsədilə, qonşu xalqları, ilk növbədə isə parfiyalı soydaşlarını, başçılarını köməyə çağırır, an¬caq, qonşu albanlar, lpinlər, çipxlər, kaspilər və b. köməyə gəl¬sə də, parfiya başçılarından hay verən olmur.
F.Buzand isə, alban çarı Urnayrı deyil, maskut ölkə¬sinin çarı Sanesanı arşaki çarı kimi tanıyır. (Alban hökm¬darlarının guya Sanesan nəslindən olduğunu iddia edib, ona calamaq cəhdi, heç bir mənbədə öz təsdiqini tapmır və bu, alban hökmdarlarına arşakuni donu geyindirib, onların Albaniyaya kənardan gəldiyini əsaslandırmağa xidmət edir. S.Yeremyan da, maskut elini alban hökmdarlarının ata yurdu elan edib, Yeqişeyə istinad edir (Еремян, 1958, c. 314). Yeqişedə isə belə şey yerli-dibli yoxdur). Və elə buna görədir ki, Sanesanın ölümü yaxın qohum kimi, er¬məni çarını ağlamağa vadar etdiyi halda, erməni sərkərdəsi Muşeqin, alban çarı Urnayrı öldürmək fürsətini qaçırması, onun hiddətinə səbəb olur.
Və nəhayət, M.Xorenatsi, heç maskut çarını da arşaki çarı kimi tanımaq istəmir və Paytakarana (Aranın mərkəzi) arşaki nümayəndəsini Ermənistandan transfer edir.
Bir sözlə, qonşu ermənilərin Albaniyada arşakiləri tanı¬mağına dəlalət edən heç bir fakt yoxdur. Eləcə də digər mənbələrdə.
5. Qalır, Albaniya Tarixində aranşahlar yerinə işlənmiş arşakuni ifadəsinin ya xəta, ya da erməni redaktorun əmə¬yinin nəticəsi olduğunu qəbul eləmək. Hər halda, kitabın başına gələnlər, ikincini daha inandırıcı saymağa əsas verir. Müəllif isə, çox yəqin ki, onları III kitabın müəllifi kimi, elə aranşahlar olaraq təqdim etmişdir. Redaktorun aranşahları (həm də erməni tərəfinin iddia etdikləri sağ¬sa¬hil əyalətlərinin adı ilə adlanan) arşakilərə çevirməyi isə yalnız bir məqsəd daşıya bilərdi: Ermənistanda olduğu kimi, guya, onun tərkibində olan Aranda, Albaniyada da er¬¬¬məni arşakunilərinin bir qolunun hökmranlıq etdiyini, al¬ban taxtını erməni taxtının bir qolu olduğunu əsas¬landırmaq. Elə buna görə də, kitaba haykazunələrin si¬ya¬hı¬sını əlavə edib, Aranın da onların nəslindən olduğu deyilir.
(Daha ətraflı:Ə.Lazım ”Albaniya Tarixi” və erməni redaktorunun barmağı”Qanun,2012)
Əsədli Lazım.- 25may2012
Ədəbiyyat.
Еремян С.Т., 1958. – Политическая история Алба¬нии в III-VII вв. (в кн. Очерки истории СССР) – М.
Патканов К., 1861. – Прибавления (в кн. Каган¬кат¬ваци М, 1861)