İlkin dövrdə 3 dövlət- Rusiya, Ukrayna, Belarusiya tərəfindən qurulmuşdur. MDB-nin qurulması haqqında ilkin razılıq 1991-ci il dekabrın 8-də qəbul edilmişdir. Bu dövlətlər SSRİ-nin dağılmasının (SSRİ faktiki olaraq 25 dekabr 1991-ci il Qorbaçovun istefasından sonra dağıldı) labüdlüyünü anlayır və öz aralarında sonralar siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələri genişləndirmək üçün bu qurumu təşkil etdilər. Həmçinin MDB SSRİ-nin "mədəni dağılmasını", onun mülklərinin keçmiş İttifaq ölkələri arasında paylaşdırmaq üçün təşkil edilmişdi.

Daha sonralar Azərbaycan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldaviya, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan 21 dekabr 1991-ci ildə Alma-Atada Rusiya, Ukrayna və Belarusiya ilə birlikdə MDB-yə qoşulmaq haqqında razılığa gəldilər.

Azərbaycan Parlamenti bu qərarı yalnız 1993-cü ilin sentyabrında ratifikasiya etdi və MDB-nin tam hüquqlu üzvü oldu.

1993-cü ilin oktyabrında MDB-yə üzv qəbul edilən Gürcüstan 2008-ci ilin avqust ayında Rus ordusunun Gürcüstana daxil olmasından sonra həmin qurumun üzvlüyündən çıxdı.

Türkmənistan 2005-ci ildən MDB-də müşahidəçi kimi fəaliyyət göstərir.

MDB-yə daxil olmuş dövlətlərin əhalisinin sayı 2006-cı ildə 280 mln. nəfərə bərabər olmuşdur.

Ukrayna 2014-cü ilin mart ayında Rus ordusunun Krıma daxil olmasından sonra həmin qurumun üzvlüyündən çıxdı.

Nizamnaməsi

1993-cü ildə, MDB-nin Nizamnaməsi qəbul edilmişdir. Nizamnamədə dövlətlərin aşağıdakı birgə fəaliyyət sahələri vurğulanır:

• İnsan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması;
• Xarici siyasət fəlaiyyətinin əlaqələndirlməsi;
• Ümumi iqtisadi məkanın formalaşdırılmasında, nəqliyyat və rabitə sahələrində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;
• Əhalinin sağlamlığının və ətraf mühitin qorunması;
• Sosial və immiqrasiya siyasəti məsələləri;
• Mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə;
• Müdafiə siyasətində və xarici sərhədlərin mühafizəsində əməkdaşlıq.

MDB-nin Nizamnaməsinə görə, təşkilata yeni üzvlərin qəbul edilməsi üzvlərin birgə razılığı ilə əldə edilir.

MDB-nin Nizamnamə orqanları:

• Dövlət başçıları şurası;
• Hökumət başçıları şurası;
• Xarici işlər nazirləri şurası;
• Müdafiə nazirləri şurası;
• Sərhəd qoşunları komandanları şurası;
• Parlamentlərarası Assambleya;
• İqtisadi Məhkəmə

MDB-nin İcraçı orqanları:

• İqtisadi şura;
• Birliyin üzv dövlətlərinin daimi səlahiyyətli nümayəndələrinin Şurası;
• İcraçı komitə.

MDB sahələrarası əməkdaşlıq orqanları:

• Anti-terror Mərkəzi;
• Dövlətlərarası Bank;
• Dövlətlərarası statistika komitəsi;
• Standartlaşdırma, metrologiya və sertifikasiya üzrə dövlətlərarası şura;
• Təbii və texnogen xarakterli fövqəladə hallar üzrə dövlətlərarası şura;
• Anti-inhisar siyasəti üzrə dövlətlərarası şura;
• Əmək, miqrasiya və əhalinin sosial müdafiəsi üzrə məşvərətçi şura;
• Rabitə sahəsində məlumatlandırma üzrə dövlətlərin əlaqələndirmə şurası;
• Elektro-enetji şurası;
• Aviasiya və hava məkanının istifadə edilməsi üzrə dövlətlərarası şura;
• Birliyin üzv ölkələrinin statistik xidmətlərinin rəhbərləri şurası;
• Birliyin gömrük xidmətlərinin rəhbərləri şurası və s.

MDB-nin ali orqanıdır. Burada bütün dövlətlər yüksək səviyyədə təmsil olunurlar və birliyin ən vacib məsələləri müzakirə olunur. Şura ildə iki dəfə görüş keçirir. Hər-hansı bir dövlətin təşəbbüsü ilə növbədənkənar iclaslar çağrıla bilər. Dövlət başçıları şurası, aşağıdakı məsələlərə dair qərarlar qəbul edir: MDB-nin nizamnaməsində dəyişikliklər edilməsi, birliyin yeni orqanlarının yaradılması, MDB sturukturunun optimallaşdırılması, orqanların fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, MDB orqanlarının fəaliyyəti haqqında hesabatların dinlənilməsi, orqanlara rəhbərlərin təyin edilməsi və s. Dövlət başçılarının şurasının qərarları ümumi həmrəylik - konsensus yolu ilə qəbul edilir. Hər hansı bir dövlət, hər hansı bir məsələdə maraqlı olmadığını qeyd edə bilər və bu qərarların qəbul edilməsinə təsir etməyəcək. Birlik çərçivəsində dövlətlərarası əlaqələrin əsas hüquqi bazası kimi, üzv dövlətlər arasında bağlanmış ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr çıxış edir. MDB orqanlarına sədrlik, 1999-cu ildən etibarən hər üzv dövlət tərəfindən növbə ilə həyata keçrilir (maksimum 1 il müddətinə). Sədrdən əvvəlki sədr və sonrakı sədr onun müavinləri qismində çıxış edir.

bu orqan üzv dövlətlərin icraedici hakimiyyətinin orqanlarının iqtisadi, sosial və digər qarşılıqlı maraq kəsb edən sahələrində əməkdaşlığını əlaqələndirir. Hökumət başçıları şurası, ildə 4 dəfə iclas keçirir. Növbədənkənar iclaslar da istisna deyildir. Burada da qərarlar, konsensus yolu ilə qəbul edilir. Dövlət başçıları şurası və hökumət başçıları şurası birgə iclaslar keçirə bilər. Bu orqanların iş rejimi prosedur qaydalarında göstərilmişdir. Hər iki şuranın iclasları bir qayda olaraq Minks şəhərində keçirilir. Hər iki şura həm daimi, həm də müvəqqəti əsasda işçi və köməkçi orqanlar yarada bilərlər. Bu orqanların fəaliyyətində, üzv dövlətlərin nümayəndələri iştirak edir. Onların fəaliyyətinə ekspert və müşavirlər də cəlb edilə bilər. Hökumət başçıları şurası aşağıdakı məsələlərə dair qərarlar qəbul edir: dövlət başçıları şurasının tapşırıqlarının həyata keçirilməsi, İqtisadi birliyin yaradılması haqqında müqavilədə qeyd olunmuş şərtlərin həyata keçirilməsi, sənayenin, kənd təsərrüfatının və iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına yönəldilmiş birgə proqramların qəbul edilməsi, nəqliyyat, rabitə və enerji sistemlərinin inkişafı, tarif, maliyyə-kredit və vergi siyasətində əməkdaşlıq, elmi-texnoloji məkanın yaradılmasına yönəldilmiş mexanizmlərin işlənib hazırlanması, birliyin yeni orqanlarının yaradılması, birliyin orqanlarının fəaliyyətinin maliyyə təminatı və s.

bu orqan dövlət başçıları şurası və hökumət başçıları şurasının qərarları əsasında, üzv dövlətlərin xarici siyasət fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini həyata keçirir, buraya həmçinin, bu dövlətlərin beynəlxalq təşkilatlarda iştirakı da daxildir. Şura, dünya siyasətində ümumi maraq kəsb edən məsələlər üzrə məşvərətlər təşkil edir. Xarici işlər nazirləri şurası, dövlət başçıları şurası tərəfindən 1993-cü il sentyabr ayının 24-də təsis edilmişdir. 1999-cu ilin aprelində qəbul edilmiş qərara görə, Xarici işlər nazirləri şurası yuxarıdakı orqanların iclasları olmayan zaman əsas icraedici orqan hesab edilir və onların tapşırığı ilə qərarlar qəbul edir. Xarici işlər nazirləri şurasının əsas vəzifələri: dövlət və hökumət başçılarının şuralarının qərarlarının yerinə yetirilməsini təşkil etmək, birliyin üzv dövlətlərinə öz xarici siyasətlərini həyata keçirməkdə yardım olmaq, diplomatik xidmətlərin qarşılıqlı əlaqələrinə kömək etmək, birliyin üzv ölkələrinin humanitar və hüquqi əməkdaşlığının inkişafına yardım olmaq, birlikdə sülh və stabilliyin yaranmasına, mübahisələrin və münaqişələrin sülh yolu ilə həll olunması yollarının axtarılması, dostluq, mehriban qonşuluq və qarşılıqlı beynəlxalq əməkdaşlığa yardım və s.

birliyin daimi əsasda fəaliyyət göstərən icraedici və əlaqələndirici orqanıdır. Komitə, birlik çərçivəsində əməkdaşlıq məsələləri üzrə təkliflər işləyib hazırlayır və daxil edir, sosial-iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə yardım edir, iqtisadi əlaqələrin konkret istiqamətləri üzrə razılaşmaların həyata keçrilməsinə yardım edir, yuxarıda adları çəkilən orqanların iclaslarına təqdim edilmək üçün sənədlərin layhələrini hazırlayan ekspert və nümayəndələrin görüşlərini təşkil edir, birliyin digər orqanlarının fəaliyyətinə yardım edir. Komitə hər üzv ölkədən iki nəfər olmaqla, daimi səlahiyyətli nümayəndələrdən və kordinatordan ibarətdir.

Müdafiə nazirləri şurası, dövlət başçıları şurasının hərbi siyasət və hərbi quruculuq məsələləri üzrə köməkçi orqandır. Birləşmiş Silahlı qüvvələrin baş komandanlığı, birləşmiş silahlı qüvvələr üzərində və eləcə də hərbi müşahidəçilər, birlikdə sülhün qorunması üzrə kollektiv qüvvələr üzərində nəzarəti həyata keçirir. Müdafiə nazirləri şurası, 1992-ci il fevral ayının 14-də təsdiq edilmişdir. Bu orqana Ermənistan, Qazaxıstan, Rusiya, Tacikistan, Özbəkistan və 1993-cü ildən isə Qırğızıstan qoşulmuşdur. 1994-cü ildə, Müdafiə nazirləri şurası haqqında yeni sənəd qəbul olunmuşdur və bura Azərbaycan, Belarus və Gürcüstan da qoşulmuşdur. 2000-ci ildə isə, Gürcüstan bu orqanda olan fəaliyyətini dayandırmışdır. Hazırda Müdafiə nazirləri şurasının üzvü deyildir: Gürcüstan, Moldova, Türkmənistan, Ukrayna.

Bu orqan dövlət başçıları şurasının qərarı ilə 1992-ci ildə yaradılmışdır və Ermənistan, Belarus, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Moldova, Rusiya, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan bu quruma üzv olmuşlar. Bu orqan, üzv dövlətlərin xarici sərhədlərinin müdafiəsi və bu sərhəflərdə stabilliyin təmin olunması məsələlərini tənzimləyir.

birlik çərçivəsində iqtisadi öhdəliklərinin həyata keçriliməsini təmin etmək məqsədilə fəaliyyət göstərir. İqtisadi məhkəmə, iqtisadi öhdəliklərin yerinə yetrilməsi zamanı yaranan mübahisələri həll edir. Məhkəmə, digər mübahisələri araşdıra bilər. Məhkəmə Minsk şəhərində yerləşir. 1992-ci ildə qəbul olunmuş məhkəmənin statusu haqqında razılaşmada, məhkəmənin səlahiyyətləri, quruluşu və fəaliyyəti göstərilmişdir. İqtisadi məhkəmə, aşağıdakı dövlətlərarası iqtisadi mübahisələri nizamlayır:

• Dövlət başçıları şurası, hökumət başçıları şurası və digər institutların qərarlarında nəzərdə tutulmuş iqtisadi öhdəliklərin həyata keçirilməsi zamanı yaranan münaqişələr;
• Müqavilələrin yerinə yetrilməsi zamanı ortaya çıxan mübahisələr və s.

Mübahisələrə üzv dövlətlərdən biri tərəfindən ərizə daxil olduqdan sonra baxılır. Tərəflər yalnız üzv dövlətlər ola bilər. 2004-cü ildə, Avrasiya İB və MDB arasında müqavilə imzalanmışdır. Müqaviləyə əsasən, İqtisadi Məhkəmə həm də, Avrasiya İB-nin Məhkəməsi funksiyasını yerinə yetirir. Məhkəmədə hər ölkədən bir hakim təmsil edilir. Hakimlərin fəaliyyət müddəti 10 ildir. İqtisadi Məhkəmənin Plenumu - onun ali kolleqial orqanıdır. Məhkəmənin üzvləri Ermənistan, Belarus, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rusiya, Tacikistan, Özbəkistandır. Buna görə də hakimlər, məhz bu ölkələrdən təmsil olunurlar.

birliyin məşvərətçi orqanıdır və insan hüquqları üzrə öhdəliklərin yerinə yetrilməsinə nəzarət edir. Komissiyada hər dövlətdən nümayəndələr iştirak edir.

bu orqan parlamentlərarası məşvərətlər keçirir, birlik çərçivəsində əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə edir, milli parlamentlərin fəaliyyəti sahəsində birgə təkliflər işləyib hazırlayır. Parlamentlərarası assambleya, parlament nümayəndəliklərindən ibarətdir. Assambleyanın fəaliyyətini, Assambleya Şurası təşkil edir. PA, Sankt-Peterburq şəhərində yerləşir, 1992-ci ildə yaranmışdır. Bu quruma ilk üzv olan dövlətlər Ermənistan, Belarus, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Rusiya, Tacikistan və Özbəkistan idilər. Assambleya qarşılıqlı maraq kəsb edən müxtəlif məsələlərin müzakirəsi, layihə və sənədlərin baxılması üçün məşvərətçi struktur kimi yaradılmışdır. 1993-1995-ci illərdə, Parlamentlərarası Assambleyaya Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova üzv olmuşlar. 1999-cu ildə Ukrayna bu quruma üzv olmuşdur. 1995-ci ildə, Azərbaycan, Ermənistan, Belarus, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Rusiya və Tacikistan Parlamentlərarası Assambleya haqqında Konvensiya imzaladılar. 1997-ci ildə, konvensiyaya Moldova da qoşulmuşdur. Bu konvensiyaya əsasən, Parlamentlərarası Assambleya dövlətlərarası orqan kimi tanınmışdır. Assambleyada ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri MDB dövlətlərinin milli qanunvericiliklərinin yaxınlaşdırılmasıdır. MDB PA, BMT və ATƏT-lə birgə regional münaqişələrin sülh yolu ilə həlli prosesində də iştirak edir: , Dnestryanı münaqişə, Abxaziya və s. Məhz MDB PA nəticəsində, 1994-cü ildə Bişkek protokolu imzalanmışdır ki, bu protokola görə Azərbaycanla Ermənistan arasında atəşkəs elan olunmuşdur. 1999-cu ildə, MDB PA Şimali Qafqazda - Çeçenistan, İnquşetiya, Dağıstanda işləmişdir və antiterror əməliyyatlarına dair məlumatlar toplamışdır. MDB PA, digər beynəlxalq parlament təşkilatları ilə də əlaqələr qurur. Bu əlaqələr hüquqi baza ilə möhkəmlənir: Məsələn, 1997-ci ildə, MDB PA və Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) arasında, 1998-ci ildə isə MDB PA və ATƏT PA arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdır. Həmçinin, analoji müqavilələr Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı PA, Mərkəzi Amerika Parlamenti ilə də bağlanmışdır.

MDB-nin işçi dili rus dilidir.

Birliyin orqanlarının fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi xərcləri, dövlətlərin üzvlük haqları hesabına ödənilir. Üzv dövlətlər, öz nümayəndə heyətlərinin xərclərini özləri ödəməlidir.

• Şərq Tərəfdaşlığı
• Belovej razılığı