Linqvistik tipologiya və ya dillərin morfoloji təsnifatı — alman əsilli ədəbiyyat tarixçisi, tərcüməçi, yazıçı və filosof Avqust Vilhelm Şleqel-Humbolt tərəfindən işlənib hazırlanmış morfoloji dil təsnifatı daha geniş yayılmışdır. Bu təsnifat dünya dillərini dörd tipə bölür:

  1. Köklü və yaxud təcrid olunan dillər;
  2. Aqlyutinativ (iltisaqi) dillər;
  3. Flektiv dillər;
  4. İnkorpor edilənlər.
Dilçilik
Dünya dilləri
Dünya dilləri
Fonologiya

Morfologiya

Sintaksis

Semantika

Praqmatika

Koqnitiv dilçilik

Generativ linqvistika
Deskriptiv linqvistika
Antropoloji linqvistika

Təkamül linqvistikası (, etimologiya)

Fonetika

Sosiolinqvistika
Tətbiqi dilçilik
Kompüter dilçiliyi

Kriminalistika

Dilin mənimsənilməsi

Dil qiymətləndirməsi

Dil inkişafı

Preskriptivizm

Antropoloji linqvistika

Neyrolinqvistika

Psixolinqvistika

Stilistika
Digərləri
Ədəbiyyat

Linqvistikanın tarixi

Dilçilərin siyahısı

Dünya dilləri

insanlar tərəfindən istifadə olunan dillərin bölgə xəritəsi

Dünya dilləri tiplərinin əsas xüsusiyyətləri

Birinci tipin xüsusiyyəti ondadır ki, sözlər morfoloji cəhətcə dəyişməz vəziyyətdə olur. Sözlərdə qramatik məna verən affikslər yoxdur. Cümlədə sözlər bir-birindən təcrid olunmuş vəziyyətdə yerləşir. Burada sözlər arasında əlaqə sintaksis olaraq, yəni sözlərin ardıcıllığı köməkçi sözlər, ritm və intonasiya vasitəsilə müəyyən olunur. Məs. qədim çin, yapon və koreya dilləri təcrid dillərdir. Məs. çin dilində sözlər cümlədəki yerlərindən asılı olaraq müxtəlif məna daşıyır. “xaojen” – yaxşı adam mənasını verirsə “jen-xao” – sevən insan mənasını verir.

Aqlyunativ dil tipi və yaxud “yapışdırılan” dillər qrammatik məna daşıyan çoxsaylı affikslərin, kökləri dəyişməz olan sözlərlə birləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur. Affikslər sözlərin kökləri ilə asanlıqla birləşdikləri kimi, asanlıqla da onlardan ayrılırlar. Affikslərin sözlərə hansı tərəfdən birləşməsindən asılı olaraq prefiks və ya suffiks kimi çıxış edirlər. Türk, uqro-fin, dravid, bantu və b. dillər aqlyutinativ dillərə aiddir.

Flektiv və ya çevik tip müxtəlif sonluqların istifadə edilməsi və sözlərdə bütün qramatik mənalı hissəciklərin (affikslərin) möhkəm birləşməsi ilə fərqlənir. Aqlyutinativ dillərdən fərqli olaraq flektiv dillərdə affikslərin sözün kökü ilə fonetik cəhətdən qaynayıb qarışması və yaxud birləşməsi baş verir. Flektiv dillərdə yeni sözlər sözdüzəldici affikslər vasitəsilə yaranır. Hind-Avropa və semit-hamit dilləri flektiv dillərə aiddir.

İnkorpor edilən dillər üçün kompleks sözlər xarakterikdir.

Morfoloji dil təsnifatının oxşar və fərqli cəhətləri

İnkorpor edən dillər başqa dillərdən cümlələrin analiz əsasına görə, yəni sintaksis əlamətlərə görə fərqlənir. Məhz bu da morfoloji təsnifatın ardıcıllığına mane olur. Təsadüfi deyildir ki, bir çox linqvistlər inkorpor edilən dilləri aqlyutinativ dillərə əlavə tip kimi daxil edərək dünya dillərini dörd deyil, üç tip kimi təsnifləşdirirlər. Flektiv tipə aid edilən semit-hamit dilləri bir çox aqlyutinativ əlamətlərə malikdir. Bəzi qərb ədəbiyyatında adətən bütün morfoloji tiplər eyni qiymətli tiplər kimi qəbul edilmir. Flektiv dillər ən kamil, təcrid edilən dillər isə ən primitiv dillər sayılır. Bundan başqa belə hesab edirlər ki, mücərrəd təfəkkür yalnız flektiv dillərlə əlaqədardır. Flektiv tip Hind-Avropa dilləri üçün daha çox səciyyəvi olduğundan belə fikirlərin irqçi xarakteri heç bir şübhə doğurmur. Morfoloji tiplər dilin inkişafının ardıcıl tarixi mərhələlərini izləyə bilmədiyindən hansı morfoloji tipin daha kamil olması haqqında danışmaq olmaz. Dünyanın bütün xalqları, dillərin hansı morfoloji tipə aid olmasından asılı olmayaraq ən yüksək mədəniyyət yaratmağa qadirdirlər.

Morfoloji təsnifatın iki nöqsanlı cəhəti vardır: birincisi, onun köməyi ilə dillərin tarixi inkişaf yolunu izləmək mümkün olmur; ikincisi, o dünya dillərinin struktur xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Morfoloji təsnifat öz əhəmiyyətinə görə geneloji təsnifatdan çox geri qalır və köməkçi xarakter daşıyır.

Mənbə

  • Quliyeva N. Etnoqrafiya və etnologiya. Bakı,2009
  • Садохин А.П. Этнологии. М., 2005.
  • Садохин А.П. Этнология (учебный словарь), М., 2002.
  • Народы и религии мира. Энсиклопедии. М., 1998.
  • Новейшей справочник необходимый знакий. М., 1999.
  • Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1978.
  • Чеснов Я.Б. Лекции по исторической этнологии.М., 1998.
  • Этнические процессы в современном мире. М., 1987.
  • Этнография (под.ред.) Ю.В.Бромлея и Г.Е.Маркова, M.1982.
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023