Leyli və Məcnun məhəbbəti məktəbdən başlayır. Onlar bir-birini yalnız mədrəsədə görür və bu məhəbbətə, qarşılıqlı münasibətə burada daha da yaxınlaşırlar. Məcnunun iztirabı, həsrəti Leylinin məktəbdən getməsi ilə başlayır. Həm Məcnun, həm də Leyli eyni sosial statusa malikdirlər. Yəni hər ikisi qəbilə başçılarınının yeganə övladıdır, var-dövlət cəhətdən də eyni zənginliyə malikdirlər, amma Leylinin atası qızını belə bir imkanlı ailənin oğluna vermək istəmir. Burada əsas məsələ Qeysin insani münasibətlərə, məhəbbətə, ailə qurulmasına dair özünəməxsus keyfiyyətlərə malik olmasıdır. Onu başa düşmədikləri və qəbul etmədikləri üçün Qeys Məcnuna çevrildi. Bu "məcnunluq" insan sevgisindən, insanın insana olan münasibətindən irəli gəlir. Elə buna görədə o, özünü səhrada, heyvanlar arasında daha yaxşı hiss edirdi.

Məcnuna göndərdiyi bir məktubda Leyli öz hüquqsuzluğunu, qul, əşya kimi alınıb satıldığını bildirərək yazır:

Leylinin Məcnuna olan məhəbbətini eşidən ana həyəcan və qorxu hiss edir və o, bunu Leyliyə etdiyi nəsihətlərdə açıq bildirir:

Qadın azadlığı həya, abır, namus, ismət cilovları ilə buxovlanmış olur. Əsərdə qadının öz istədiyini dilinə gətirməsi, sərbəst ailə qurmaq arzusu ilə yaşaması belə ədəb-ərkandan kənar sayılır. Əsas faciə ondadır ki, Leyli öz hüququ uğrunda qismən də olsa mübarizə aparsa da ətrafında özünə həmdəm tapılmaması üzündən nəticə əldə olunmur. O, ətrafdakılar tərəfindən anlanılmadığına görə dərdini şamla, pərvanə ilə, ayla, buludla, dəvə ilə bölüşməli olur. Leyli özünü cilovu başqasının əlində olan dəvəyə oxşadır:

Leyli ova gedərkən İbn Səlam onu görür, məftun olur və dərhal evinə qayıdır. İbn Səlam mötəbər adamdır, kübarlar içində məşhurdur, bəxtiyardır, zəngindir, mərifət əhlidir. Şair onu baş qəhrəmanı Məcnun ilə müqayisə edir. O, Leyli üçün elçi getməyə ən ağıllı, münasib bir adam tapır. Leyli İbn Səlamı sevməsə də, ondan kənar olmaq istəsə də, İbn Səlam nəcibliyində qalır. Leyli toy gecəsində öz dərdini ona danışandan sonra qızın bütün iztirablarına inanır, alicənablıq edir, fikrini tamam dəyişir, onunla yaxınlıq etmir, "vəsldən" əl çəkib hicranı özünə ruzi edir.

Poemanın axırlarına yaxın Leyli və Məcnunun üz-üzə gəldiyi yerdə gözlənilməyən bir hadisə baş verir, bir az əvvəl səhrada karvanı itirən, azıb sərgərdan gəzən Leyli, Məcnuna rast gələndə onu tanımamışdı. İndi İsə Məcnun Leylini tanımır və ya tanımaq istəmir. Leyli özünün hər bir qeyd və şərtdən uzaq olduğunu, Məcnunun ağuşuna girməyə hazır olduğunu deyəndə Məcnun kənara çəkilir, belə bir vüsala taqətsiz olduğunu iddia edir:

Məcnun uğursuz bir eşqin mücəssəməsi olaraq qalmaq, Leylinin bakir xəyalı ilə yaşamaq və ölmək istəyir:

  Əsas məqalə: Məcnun

Füzuli Məcnunu cəmiyyətdən kənar, azad şəraitdə duyduğunu, gördüyünü və istədiyini yazırdı. Məcnun bir çox cəhətdən Füzulinin "Rindü-zahid" poemasındakı Rind obrazının xələfidir. O da, köhnə fikirli, hiyləgər, şöhrət ehtiraslı ataya qarşı çıxır. Rind də Məcnun kimi yeni dünyanın oğludur. Füzuli ata ilə oğulun görüşləri, münasibət və əlaqələri arasındakı ziddiyyətin daha da dərinləşdiyini onların bir sıra həyat və ictimai-siyasi hadisələrə münasibətlərində göstərmişdir.

Poemada şair bir sıra münasibətlər kompleksi yaratmışdır ki, onlar da psixoloji-mənəvi aləmdə baş verən ziddiyyətlərin təcəssümüdür. Həmin cəhət poemada Məcnun surətində ifadəsini tapmışdır. Füzuli qəhrəmanı hiss adamıdır. O, dünyaya göz açdığı ilk anlardan həyatla qarşı-qarşıya durur, gələcəkdə keçirəcəyi faciəli günləri üçün ağlayır. Elə ilk günlərdən Füzuli qəhrəmanı ictimai mühitlə uyğunlaşa bilmir, onun həssas daxili aləmi belə həyat tərzi ilə təzadda olur. Hakim ictimai normalarla mənəvi mübarizəyə girişən Füzuli qəhrəmanı eçqi və sədaqəti həqiqi amal, kamal və qəhrəmanlıq səviyyəsinə qaldırır. O, fikrinin dürüstlüyünə, əqidəsinin saflığına inandırğı kimi, müasiri olduğu cəmiyyətin çürüklüyünü də aydın dərk edir. Məcnun bunu həm də adi romantik hisslərin aludəsi olmuş bir gənc kimi yox, Şərq fəlsəfəsini və mədəniyyətini mükəmməl bilən bir şair kimi başa düşür.

Füzulinin ideal qəhrəmanı bədii bir obraz kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir. Məcnun surətində bədii ümumiləşdirmədən daha çox fərdi cizgilər vardır.

Füzulinin ideal qəhrəmanı bədii bir obraz kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir. Məcnun surətində bədii ümumiləşmədən daha çox fərdi cizgilər vardır. Bu xüsusiyyət Nizami Məcnununa da aiddir.

Füzuli dövrün mühüm ictimai hadisələrinə Məcnun obrazı ilə əlaqədar epizodlarda geniş şəkildə toxunmuşdur. Füzulinin yaratdığı Məcnun obrazını təhlil edən prof. M. Quluzadə qeyd edir ki, "bu obraz şairin müasiri kimi qarşımızda canlanır." Q. Cahani isə qeyd edir ki, "…şair Məcnun surətini dövrünün canlı xarakteri səviyyəsinə qaldırmışdır, çoxcəhətli həyat dramı məhz bu surət vasitəsiylə əks olunmuşdur. Böyük sənətkar müasiri olduğu cəmiyyətin bütüm ziddiyyətlərini bu obraz vasitəsi ilə əks etdirməyə, ictimai mühitin qüsurlarına münasibətini bildirməyə çalışmışdır."

  Əsas məqalə: Leyli

Füzuli Leyli ilə əlaqədar hadisələrə yeni məzmun verərək onu yaşadığı dövr ilə bağlayır. Bununla belə Leyli bütün varlığı ilə atalardan və bütünlüklə köhnə cəmiyyətdən ayrılmışdır. O da Məcnun kimi bayağı adət və qanunların mahiyyətini dərk etdiyindən həmin qanunların gözü bağlı qulları olan atalardan bizardır. Bu fikirləri şair belə təsvir edir:

Füzuli qəhrəmanları atalardan və ataları təmsil edən köhnə cəmiyyətdən o qədər ayrılmışdır ki, sonuncuların nəsihəti də onlara xoş gəlmirdi. Füzuli Leylisinin anasına verdiyi cavab bu baxımdan diqqətəlayiqdir:

Leylinin fikrincə köhnə cəmiyyətə bağlı olan ana özü də nə etdiyini bilmir. O, bir tərəfdən adətlərin əsiridir, digər tərəfdən Leylinin hərəkət və tələblərində bir həqiqət və mədəniyyət hiss edir.

Nizami Leylisindən fərqli olaraq Füzuli Leylisi zəmanədən daha çox şikayətlənir, etirazlarını ardıcıl bəyan edir. Bu cəhətdən o, Nizaminin Məcnunu ilə müqayisə oluna bilər. Füzuli lirik şair kimi yeni əlavə ricətlərlə Leyli surətinin fəaliyyətinə geniş meydan açdığını özü də qeyd edir. Əsərin bir yerində Leyli və Məcnunun məhəbbət atəşinə daha çox yandığını və tənə oxuna artıq giriftar olduğunu söyləyir. Ancaq əlavə edir ki, sevgilisi heç olmazsa "hicab məhbusu, ağzı bağlı deyil, başqaları ilə danışmaq, səhralara üz tutmaqla dərdini azaldır." O isə daxili aləmini bəyan etmək, səhralara qaçmaq hüququndan da məhrum edilmişdir. Leylinin dörd divar arasında ağlamaqdan başqa imkanı yoxdur. Leyli çırağı məhz özünün bu vəziyyətinə uyğun gördüyü üçün ona müraciət edir:

Füzuli qəhrəmanı özünün tədbirliliyini, sədaqətini və kamalını İbn Səlamın evində də nümayiş etdirir. Nizamidə Leyli İbn Səlama şillə vurub onu özündən uzaqlaşdırır. Füzuli isə poemada konfliktin kluminasiya nöqtələrindən olan bu hissəni özünə məxsus inandırıcılıqla təsvir edir. Füzuli Leylisi İbn Səlama şillə vurmur. Burada Leyli İbn Səlamı xürafatla aldadır. Leyli İbn Səlama deyir:

Nizami ədəbi ənənə və ideyalarına yeni zirvə bəxş edən, onu yeni zirvə və zəmində möhkəmləndirən Füzuliyə cəmiyyət və şəxsiyyət problemi o qədər aktual görünmüşdü ki, şair bu məsələyə iki əsər həsr etmişdir. Şair, "Leyli və Məcnun" poemasında yarımçıq saxladığı və ya tam deyə bilmədiyi fikirlərinə "Rindü-zahid" əsərində yekun vurmuşdur. Cəmiyyət və şəxsiyyət, habelə əxlaq və məişət problemi Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasında şairin dühasına xas olan geniş əhatə və dərinliyi ilə öz poetik həllini tapmışdır. Şair poemanın ekspozisiyasını təşkil edən fəsillərin birində dünya haqqında görüşlərini belə ifadə etmişdir:

Bu misralar Füzulinin din xadimləri tərəfindən səsləndirilən "bu dünya murdarlar məskənidir, o, eyiblərlə doludur" kimi xürafat dolu fikirlərinə qarşı çıxdığını göstərir və bu müxalifət ruhu bütünlüklə "Leyli və Məcnun" poemasına hakimdir.

Füzulinin poeması təkcə məzmununa görə deyil, həm də formasına görə Nizaminin əsəri ilə yaxındır. Hər iki poema eyni fabulada, əruz vəzninin həzəc bəhrində yazılmışdır.

Füzuli Nizaminin əsas süjet xəttini saxlasa da, sələfinin bir çox epizod və personajlarına yeni məna və məzmun vermişdir. Filologiya elmləri doktoru Azadə Rüstəmova qeyd edir ki, "şair bəzən hadisələrin təfərrüatına qədər öz böyük müəlliminin yolu ilə gedir." Füzuli əsərdə hadisələrin inkişafı, ziddiyyətlərin təsviri və onlara münasibətində də Nizami mövqeyində dayanır, lakin bütün bunlar təqlidçilik xarakteri daşımır. Belə ki, Füzuli bu mövzuya sələflərindən fərqli olaraq özünəməxsus motivlər, yeni fikir və mündəricə gətirmiş, dövrünün etik və estetik prinsiplərindən tənqidi şəkildə bəhs etməyi də unutmamışdır. Həm də əsərin ekspozisiyasında bəzi dəyişikliklər etmiş, onun məzmununa yeni epizodlar artırmış, Nizaminin bəzi epizodlarını və təhkiyə verilmiş hekayələri isə ixtisar etmişdir.

Poemanın quruluşu və ekspozisiyasındakı bu dəyişikliklər müəllifin mövqeyi və dövrün ictimai hadisələrinə münasibətindən doğmuşdur. Burada şair bir sıra münasibətlər kompleksi yaratmışdır ki, onlar da obrazların psixoloji-mənəvi aləmlərində baş verən ziddiyyətlərin təcəssümüdür.

Nizami ideal qəhrəmanlarını – Xosrovu, Bəhramı və başqalarını həmişə dünya görmüş qocaların və alimlərin himayəsinə verir, ideal qəhrəman surətini o zaman tam hesab edirdi ki, o, xalq müdrikliyi ilə zənginləşsin, amma Məcnun surətində bu prinsip dəyişir. Burada cəmiyyət bir filosofun himayəsinə verilir. Füzuli də öz əsərində bu prinsipə sadiq qalır.

Füzuli poemasında atalar ilə oğullar, yeni nəsillərlə köhnə cəmiyyət arasında təzad Nizami əsərinə nisbətən daha qabarıq verilmişdir. Füzuli sələfinə nisbətən həmin təzadı ailə daxilinə keçirib daha da dərinləşdirmişdir və ona daha ciddi xarakter vermişdir.

• Cahani, Qasım, Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, Bakı: Elm, 1979
• Füzuli, Məhəmməd, «Leyli və Məcnun» poeması., Bakı: Maarif, 1991

• Leyli və Məcnun (film, 1996)

• 2012-07-09 at the Wayback Machine