Bu səhifədə iş davam etməkdədir.
|
Bu məqalədə bəzi məlumatlarının mənbəsi göstərilməmişdir.
|
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır.
|
Bu məqalə qaralama halındadır.
|
Lamarkizm — 19-cu əsrin əvvəllərində fransız alim-təbiətşünas Jan-Batist Lamarkın “Zoologiya fəlsəfəsi” (1809) traktatında irəli sürdüyü nəzəriyyəyə əsaslanan təkamül konsepsiyasıdır.
J.Lamarkın fikirləri müasir elm çərçivəsində tamamilə şərh olunmayan 18-ci əsrin bir sıra konsepsiyalarına əsaslanır. (Passiv başlanğıc kimi Tanrının ilkin yaratdığı materiya və onun həyata keçirilməsi üçün nizam və enerji kimi təbiət; xüsusi “canlı maddə”dən qurulmuş üzvi cisimlərdə dövr edən “incə mayelər” şəklində efirin ən mühüm rol oynadığı beş element anlayışı; qeyri-üzvi və üzvi maddələrdən həyatın, o cümlədən onun mürəkkəb formalarının daim kortəbii əmələ gəlməsi; növlərin nəsli kəsilməsinin inkarı; "aşağı heyvanlarda" sinir sisteminin və cinsi çoxalmanın mövcudluğunun inkarı və s.).
Buna görə, müasir “Lamarkizm” onları yalnız ən ümumi mənada xatırladır.
Geniş mənada, Lamark nəzəriyyələrinə müxtəlif təkamül nəzəriyyələri daxildir (əsasən 19-cu əsr — 20-ci əsrin birinci üçdə birində meydana çıxanları), burada "canlı maddə" və orqanizmlərə xas təkmilləşmə istəyi təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunur.
Bir qayda olaraq, bu cür nəzəriyyələrdə orqanların "məşq etməsi" və "məşq etməməsi" nin onların təkamül taleyinə təsirinə böyük əhəmiyyət verilir, çünki məşq etməyi və ya məşq etməməyin nəticələrinin irsi ötürülə biləcəyi güman edilir.
Mükəmməlliyə can atma prinsipi
Lamark bütün heyvanları təşkilatlanmalarının mürəkkəbliyinə görə altı pilləyə, səviyyəyə (və ya onun dediyi kimi “qradasiyalara”) böldü.
İnsanlardan ən uzaq olanı kirpiklilər, insanlara ən yaxını isə məməlilərdir.
Eyni zamanda, bütün canlıların sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmək, “pillələri” yüksəltmək istəyi var.
Canlılar aləmində rəvan təkamül daim baş verir.
Buna əsaslanaraq, Lamark belə nəticəyə gəldi ki, təbiətdə növlər əslində mövcud deyil, yalnız fərdi fərdlər var.
Lamark öz nəzəriyyəsində Leybnisin məşhur prinsipini ardıcıl olaraq tətbiq edirdi: “Təbiət sıçrayış etmir”.
Növlərin varlığını inkar edən Lamark, taksonomist kimi böyük təcrübəsinə istinad etdi:
“Yalnız növlərin müəyyən edilməsi üçün uzun və çox çalışmış və zəngin kolleksiyalara müraciət edənlər növlərin bir-biri ilə nə dərəcədə birləşdiyini bilə bilər.
Soruşuram, hansı təcrübəli zooloq və ya botanik bayaq dediklərimin doğruluğuna əmin deyil?
Balıqlara, sürünənlərə, quşlara, hətta məməlilərə qədər gedin və hər yerdə qonşu növlər və hətta nəsillər arasında tədricən keçidləri görəcəksiniz.
İnsanların bir növün digər növlərə davamlı çevrilməsini niyə hiss etmədikləri sualına Lamark belə cavab verdi: “Fərz edək ki, insan həyatı kainatın həyatı ilə müqayisədə bir saniyədən çox çəkmir, bu halda bir saniyədən çox deyil. Saat əqrəbinə fikir verən subay adam onun vəziyyətdən necə çıxdığını görəcək”.
Onlarca nəsil keçsə də, onun hərəkəti nəzərə çarpmayacaq.
Lamarkın təkamül qanunları
Təkmilləşərkən orqanizmlər ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşmağa məcbur olurlar.
Bunu izah etmək üçün alim bir neçə “qanun” tərtib etmişdir.
Əvvəla, bu, “orqanların məşq və istifadəsizliyi qanunudur”. Lamarkın verdiyi nümunələrdən ən məşhuru zürafə nümunəsidir.
Zürafələr başlarının üstündə böyüyən yarpaqlara çatmaq üçün daim boyunlarını uzatmalı olurlar.
Buna görə də onların boyunları uzanır və uzanır.
Qarışqa yeyən bir qarışqa yuvasının dərinliyində qarışqaları tutmaq üçün daim dilini uzatmalı olur və o, uzun və nazik olur.
Digər tərəfdən, yeraltı köstebeğin gözləri yalnız yoluna mane olur və tədricən yox olur.
Bir orqan tez-tez məşq edirsə, inkişaf edir. Orqan məşq etməzsə, tədricən ölür.
Lamarkın başqa bir “qanunu” “qazanılmış xüsusiyyətlərin irsiyyət qanunudur”.
Lamarka görə heyvanın əldə etdiyi faydalı xüsusiyyətlər onların nəsillərinə ötürülür.
Zürafələr uzadılmış boyunları ilə öz nəsillərinə ötürür, qarışqa yeyənlər uzun dili miras alırdılar və s.