Bol atmosfer yağıntıları ilə fərqlənən Lənkəran subtropik bölgəsi binaların ən mühüm hissələrində istifadə edilən qiymətli ağac növləri ilə məşhur idi. Quba-Xaçmaz bölgəsində olduğu kimi, burada da sifarişçinin maddi imkanından asılı olaraq çiy kərpic və bişmiş kərpic başlıca tikinti materialı kimi işlədilirdi. Bu zona Güney Azərbaycan memarlığının güclü təsiri altında idi ki, bu da binaların fasadının həm dekorativ planda işlənməsində,həm də memarlıq formalarından istifadədə özünü göstərirdi. Binanın əsas həcmindən ağac kronşteynlərin yaruslu sisteminin köməyi ilə hündür kirəmit damüstü örtüyə keçid diqqəti çəkir. Eyvanın eni boyunca xeyli irəli çıxarılmış konstruktiv damüstü örtük sistemi aralıq dayaqlar quraşdırmağı lüzumsuz edirdi ki, bu da binanın Azərbaycanın digər bölgələrində gördüyümüzdən fərqli memarlıq traktovkasını və memarlıq obrazını yaradır.

Xalq memarlığı örnəkləri sayılan malikanə tipli kütləvi yaşayış evləri ilə yanaşı şəhərin mərkəzi rayonunda XX əsrin əvvəllərində yerli əhalinin varlı təbəqəsinin, eləcə də talış xanlan varislərinin modem, eklektika üslubunda inşa edilən yaşayış evləri meydana gəlir. Lənkəran əhalisinin artım prosesi çox ləng gedirdi, ona görə də şəhər ərazisinin genişliyi ilə bağlı tikilişlərin böyük sıxlıqla inşa edilməsinə ehtiyac yox idi.

Lənkəran Azərbaycanın digər kiçik şəhərləri(Şuşa, Şəki, Quba) ilə müqayisədə nə inkişaf etmiş şəhər təsərrüfatı, nə də xüsusi abadlığı ilə fərqlənirdi. Burada memarlıq baxımından çox sayda yaşayış və ayin qurmalarının inşa edilməsinə baxmayaraq, o, Bakı quberniyasının qəza mərkəzliyindən çıxmış şəhəri olaraq qalmaqda idi. Bununla belə onun memarlıq-planlaşdırma strukturu XIX əsrdə Lənkəranın şəhərsalma tarixində (xanlıq dövrü ilə müqayisədə) irəliyə doğru yeni iri addım olmuşdu.

XX əsrin əvvəlində planlaşdırma strukturunda elə bir dəyişiklik baş verməmişdir.

Azərbaycanın Bakıdan sonra ikinci böyük sahil şəhəri olan Lənkəran eyni adı daşıyan (yəni Lənkəran) çayın mənsəbində əlverişli coğrafi mövqe tutmağı ilə fərqlənirdi. Sonralar, şəhərin genişləndirilməsi zamanı onun şimal kənarlarında öz başlanğıcım Lənkəran çayından alan Şilovar-arx kanalı çəkirlər. Düyü tarlalarının suvarılması üçün yaradılan kanal şəhərin şimal sərhədləri boyunca uzanır və Xəzər dənizinə tökülür.

Lənkəran - Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən biridir, 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Talış xanlığının əsas şəhəri olmuşdur. Lənkəran qalası 1813-cü ildə rus qoşunları tərəfindən zəbt edildi, 1828-ci ildə isə Lənkəran Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi və yeni sosial-iqtisadi şəraitdə inkişaf etməyə başladı. Köhnə, aktiv müdafiəyə yararsız olan qalanın yerində yeni, bazasında Bakı quberniyasının qəza şəhərinin yarandığı yeni qala ucaldılır.

Lənkəranın dəniz sahilində yerləşməsinə baxmayaraq, Bakı şəhərindəki kimi rahat limana malik olmadığı üzündən o, özünün əlverişli coğrafi mövqeyindən istifadə edə və əhəmiyyətli yük dövriyyəsinə malik dəniz limanına çevrilə bilmirdi, çünki "liman onu qidalandıran və onda özünə çıxış yolu tapan iqtisadi fəaliyyətə uyğun olmalı idi" [84, s.132].}} Bu problem Lənkəranda öz həllini tapmamışdır. Bakı iri dəniz limanı kimi sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı və Şərq ölkələri ilə aparılan ticarət İranla sərhəddə yerləşən bu kiçik şəhərdən əsasən yan keçirdi

Lənkəranın Baş planlarda göstərilməyən,ancaq XIX-XX əsrlərin qovşağında artıq mövcud olan daha bir tikilisindən də bəhs etmək lazımdır. Bu,Talış xanlarının nə naturada, nə də qrafik materiallarda qorunub saxlanan sarayıdır; bu tikili haqqında məlumatlara yalnız 1890-cı illərdə Lənkərana səyahət edən rus yazıçısı V.Sidorovun təsvirlərində rast gəlmək mümkündür.

O, sarayı bu sözlərlə təsvir edirdi:

O, həm planlaşdırma, həm də memarlıq baxımından İrəvanda Sardar,Nuxada Şəki xanlarının,Şuşada Qarabağ xanlarının sarayları ilə bir çox ümumi cəhətlərə malikdir. Bu, XVIII-XIX əsrlərin qovşağında Azərbaycanın saray memarlığı üçün səciyyəvidir.

Lənkəran xanlarının sonuncusu olan Mir Əhməd xan Talışinskinin Tiflis şəhərində keçirilən gözəllik müsabiqəsində qalibi olaraq, "Qafqaz gözəli" seçilən həyat yoldaşı Tuğra xanımın şərəfinə 1913-cü ildə tikdirdiyi saray dünya arxitekturasının nadir incilərindən biridir.

Adı naməlum olan fransalı memarın layihəsi əsasında inşa edilən bu tarixi abidənin tikintisində milli memarlıq elementlərindən bacarıqla istifadə olunub. Sarayın fasadları əlvan naxışlarla zəngindir. Binanın tikintisində qoyun yunu və yumurta sarısından istifadə edilib.

Bina tikilərkən bir çox inşaat materialları Fransadan və Bakıdan Lənkərana gəmi vasitəsilə gətirilib. Üçmərtəbəli saray Lənkəranın ilk çoxmərtəbəli binası olub. Binanın şimal və qərb fasadlarına kərpic və yonulmuş ağ daş işlənib, Şərq və Cənub fasadları isə yalnız kərpicdən hörülüb.

Evin giriş hissəsi şimal fasadında yerləşir və ağ daşdandır. Şimal-Qərb fasadının birinci mərtəbəsinin küncündən bir sütun qalxır. Sütunun üstündən ikinci mərtəbə üçün ekker (bucaq qurmaq üçün vasitə) tikilib. Ekker dörd dəmir günbəzlə örtülüb.

Xan evinin tikintisində həm Qərb, həm də Şərq memarlıq elementlərindən məharətlə istifadə edilib. Bu isə binaya xüsusi orijinallıq və gözəllik verir.

Binanın birinci mərtəbəsində Mir Əhməd xanın qəbul və qonaq otaqları, ikinci mərtəbəsində Tuğra xanımın otaqları, üçüncü mərtəbədə isə keşikçilərin gözləmə otağı və silah anbarı olub.

Mirəhməd xanın evi Lənkəranda həm də ilk elektrik enerjisi olan tikilidir. 1908-1910-cu illərdə binanın inşası davam etdirilərkən burada daimi cərəyanla işləyən kiçik elektrik qurğusu olub. Bunun vasitəsi ilə hətta ətrafdakı yaşayış evləri də enerjidən istifadə edə bilirdi.

Mir Əhməd xanın və Tuğra xanımın övladı olmayıb. 1916-cı ildə Mir Əhməd xan Fransaya səfərlərinin birində vəfat edir. Lakin Lənkəranda dəfn edilir.

Sonrakı tarixi

Sovet hakimiyyəti illərində ev dövlət tərəfindən müsadirə edilib və xanın həyat yoldaşı Tuğra xanım evdən çıxarılır və təqib edilir. Bakıya köçən Tuğra xanım çətin günlər yaşayıb. Hətta dolanışıq üçün xadimə kimi işləyib,bir daha Lənkərana qayıda bilmir.

SSRİ dövründə Xan sarayında şəhər soveti yerləşdirilir. Tuğra xanımın cehizi olan 7 daş Venesiya güzgülərindən 6-sı yoxa çıxır. Müstəqillik illərində onlardan üçü Xan evinə qaytarılır. Fransadan gətirilən çilçıraq hələ də durur.

Tarix diyarşünaslıq muzeyi isə 1978-ci ildə bura köçürülüb.

Xan sarayı hazırda Lənkəran Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi kimi fəaliyyət göstərir. Muzeydə Lənkəranın qədim tarixini, mədəniyyətini, milli-mənəvi dəyərlərini və bu gününü əks etdirən eksponatlar nümayiş etdirilir.

Muzeyin ekspozisiyası altı bölmədən ibarətdir: təbiət, qədim dövr, orta əsrlər tarixi, yeni dövr, ən yeni dövr, müasir dövr. Bütün bölmələrdə nümayiş olunan eksponatlar öz dövrlərini əks etdirir. Əsas fondda 6255 ədəd muzey sərvəti vardir.

Burada etnoqrafiya, arxeologiya, xalq tətbiqi sənəti və numizmatikanı əks etdirən nümunələr, Lənkəranın görkəmli şəxsiyyətlərinin şəxsi sənədləri və digər eksponatlar toplanıb. Muzeyin ən qədim eksponatı Neolit dövrünə aid əşyalardır. Burada qədim dövrlərdə soyuducu kimi istifadə olunan küplər, e.ə.II minilliyə aid qum-quma,əl dəyirmanı,ding,qədim çantalar,Talış mədəniyyətinə aid müxtəlif məişət əşyaları var.

Muzeydə, həmçinin ümummilli lider Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətini əks etdirən sərgi də nümayiş olunur.

Lənkərana gələn qonaqların və turistlərin ziyarət məkanına çevrilmiş Xan sarayı şəhərin mərkəzində, “Dostluq” parkı ilə üzbəüz ərazidə yerləşir.

2013-2015-ci illərdə "Xan sarayı" təmir edilib.

Şamil FƏTULLAYEV XIX ƏSR -XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA ŞƏHƏRSALMA VƏ MEMARLIQ. Bakı: Şərq-Qərb,2013

• Talış xanlığı
• Azərbaycan memarlığı
• Lənkəran abidələri