|
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır.
|
Krekinq — neftin tərkibindəki irimolekullu karbohidrogenlərin parçalanması nəticəsində kiçikmolekullu karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi prosesinə deyilir.
Krekinq prosesi karbon zəncirlərinin qırılması və daha bəsit doymuş və doymamış karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi ilə baş verir. Əmələ gələn maddələr sonradan parçalana bilər. Krekinq prosesindən ayrılan etilendən polietilenin və etil spirtinin istehsalında geniş istifadə olunur. Karbohidrogenlərin molekullarının parçalanması radikal mexanizmi üzrə gedir. Əvvəlcə sərbəst radikallar əmələ gəlir. Məlumdur ki, sərbəst radikallar kimyəvi cəhətdən çox aktivdir və müxtəlif reaksiyalarda iştirak edə bilər. Krekinq prosesi zamanı radikallardan biri hidrogen atomunu ayırır (a), o biri isə birləşdirir (b).
Növləri
Krekinq prosesinin iki əsas növü vardır: və katalitik krekinq.
Termiki krekinq
2–7 MPa təzyiqdə və 470–550°C-də aparılır. Proses yavaş gedir. Krekinq prosesində böyük molyar kütləli (C_10-C_20) karbohidrogenlər benzin fraksiyasına uyğun olan karbohidrogenlərə (C_5-C_10) parçalanır. Bu zaman şaxəsiz normal quruluşlu karbohidrogenlər əmələ gəlir. Krekinq prosesində əmələ gələn qazlara krekinq qzı, benzinə isə krekinq benzini deyilir. Krekinq qazının tərkibində olan doymuş və doymamış karbohidrogenlərdən üzvi sintezdə istifadə edirlər.
Krekinq benzininin tərkibində doymuş karbohidrogenlərlə yanaşı, doymamış karbohidrogenlər çox olduğundan, onun oktan ədədi yüksək və detonasiyaya davamlılığı birbaşa distillədən alınan benzininkindən artıqdır, lakin belə benzin tərkibindəki doymamış karbohidrogenlərin oksidləşməsi və polimerləşməsi nəticəsində getdikcə qatranlaşır və ona görə saxlandıqda öz keyfiyyətini itirir. O yanan zaman mühərrikin müxtəlif hissələri çirklənə bilər. Bunun qarşısını almaq üçün belə benzinə ya antioksidləşdirici maddələr əlavə edilir, ya da tərkibindəki doymamış karbohidrogenlər hidrogenləşdirilir.
Katalitik krekinq
prosesi alümosilikat katalizatorlarının iştirakı ilə və nisbətən aşağı temperaturda (450–500°C) aparılır. Termiki krekinqdən fərqli olaraq katalitik krekinq xeyli sürətlə gedir, nəinki karbohidrogen molekullarının parçalanması, həm də onların izomerləşməsi, yəni normal quruluşlu karbohidrogenlərin şaxəli karbohidrogenlərə çevrilməsi reaksiyaları da gedir. Bu prosesdə doymamış karbohidrogenlər termiki krekinq prosesindəkindən az əmələ gəlir.
Katalitik krekinqdə benzinin alınması prosesi xeyli sürətlə gedir və nisbətən az enerji tələb edilir. Katalitik krekinq benzinində doymamış karbohidrogenlər az olduğuna görə onda oksidləşmə və polimerləşmə prosesləri getmir. Bu növ benzin saxlanılmağa davamlıdır. Katalitik krekinq prosesində neftin kerosin və qazoyl fraksiyalarından da istifadə edilir.
Katalitik krekinqin müasir səmərəli proseslərinin yaradılmasında və istehsalata tətbiqində Azərbaycan alimlərinin, xüsusən də akademiklər və çox böyük xidmətləri var. Hazırda ölkəmizdə mövcud olan katalitik krekinq qurğuları bu alimlərin və onların tələbələrinin elmi işlərinin nəticəsində yaradılmışdır.
İstinadlar
- Gunter Alfke, Walther W. Irion & Otto S. Neuwirth. Oil Refining // Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. 2007. doi:.
Xarici keçidlər
- — Vladimir Şukov haqqında