Kiprdə Osmanlı imperiyası dövründə tikilmiş on beş mədrəsə var idi. Qeydlərə əsasən isə qeydiyyatdan keçmiş on bir mədrəsə olub. Bu mədrəsələr orta məktəb səviyyəsində təhsil verirdilər. Adadakı ilk mədrəsə 1573-cü ildə Lefkoşada tikilmiş Böyük Mədrəsə idi. Lefkoşadakı Kiçik Mədrəsə isə ondan beş il sonra tikilib. On iki mədrəsədən yalnız səkkizi Britaniya Kipri dövrünə qədər təhsil fəaliyyətini davam etdirə bilib.
On beş mədrəsədən doqquzu yalnız Türkiyə tərəfindən tanınan Şimali Kiprdə, beşi isə adanın cənub hissəsində yerləşir. Onlardan birinin harada yerləşməsi ilə bağlı məlumat yoxdur. Ən çox mədrəsə olan qəsəbə yeddi mədrəsəsi ilə Lefkoşa, ikinci yerdə isə iki mədrəsəsi ilə Pafos gəlir. Famaqusta, Larnaka, Limasol, Peristerona və Lefkada də mədrəsə var.
Osmanlı dövründə adada mədrəsə təhsili çox yüksək səviyyədə idi. A.Süha adlı tədqiqatçıya görə; bu dövrdə Kiprdəki mədrəsələrə Anadolunun cənubundan tələbələr cəlb olunurdu. Mersin, Anamur, Antalya və Adana tələbə göndərən əsas şəhərlər olub. XVI əsrdən sonra bütün Osmanlı imperiyasında olduğu kimi adada da bu təhsil növü zəifləməyə başladı. Əvvəllər onların bağlanması qanunla qadağan edilmişdi. Daha sonra Osmanlı dövrünün sonunda və İngiltərə hakimiyyəti altında bu təhsil daha da zəiflədi və 1939-40-cı illər tədris mövsümündə sonlandırıldı. Təhsil verən son mədrəsə olan Böyük Mədrəsə 1936-cı ildə söküldü; lakin tədris bir müddət davam etdi. 1931-ci ildə sözügedən mədrəsənin sökülərək yenidən tikiləcəyi xəbəri üzərinə bəzi ada sakinləri mədrəsəyə qarşı çıxdılar. Bu gün mədrəsələrin çoxu xarabalıqlara çevrilmişdir.
Mədrəsələr
Müxtəlif mənbələrdə bəzi mədrəsələrin tikintisi ilə bağlı müxtəlif tarixlər verilib. Belə tikinti tarixləri "/" işarəsi ilə göstərilmişdir.
| Mədrəsə | Digər adları | İnşa tarixi | Yeri | Sifarişçi | Qeydlər |
|---|---|---|---|---|---|
| Büyük Mədrəsə | 1573 | Lefkoşa | İsmail Ağa | ||
| Kiçik Mədrəsə | 1578 | Lefkoşa | Bilinmir | ||
| Pir Paşa mədrəsəsi | Piri Mehmed Paşa mədrəsəsi | 1580-1584 | Lefka | Piri Mehmed Paşa | |
| Kiçik Ayasofya mədrəsəsi | 1640 | Lefkoşa | Saadəttinzadə Müftü Əhməd Əfəndi | ||
| Pafos mədrəsəsi | 1688 | Pafos | Mahmut bəy Əbu Bəkir | ||
| Sarayönü mədrəsəsi | Sarayönü mədrəsəsi | 1748 | Lefkoşa | Bəkir Paşa | |
| Ərəb Əhməd mədrəsəsi | Ərəb Paşa mədrəsəsi Həmidiyə mədrəsəsi Ərab Əhməd mədrəsəsi |
1764-1782 | Lefkoşa | Şəraibzadə Osman Əfəndi | |
| Sezayizadə mədrəsəsi | 1791 | Lefkoşa | Hacı Osman | ||
| İskələ mədrəsəsi | 1816-1826 | Larnaka | Hacı İbrahim Ağa | ||
| Əhməd Rəşid mədrəsəsi | 1820 | Bilinmir | |||
| Qütüb Osman mədrəsəsi | Famaqusta mədrəsəsi | 1826 | Famaqusta | Seyid Mehmed Ağa | |
| Laləli mədrəsə | 1827 | Lefkoşa | Muhassıl (Kipr valisi) Əli Ruhi Əfəndi | ||
| Limasol mədrəsəsi | Köprülü mədrəsəsi | 1825-1829 | Limasol | Körpülü Hacı İbrahim Ağa | |
| Pafos mədrəsəsi | Hoca İbrahim mədrəsəsi | 1850 | Pafos | Hoca İbrahim Sıdıq | |
| Peristerona mədrəsəsi | 1837-1875 | Peristerona | Bilinmir |
Mövcud vəziyyət
Bu gün bəzi mədrəsələr xarabalığa çevrilib. Lefkoşadakı Böyük Mədrəsə 1936-cı ildə dağıldıqdan və bir neçə il sonra tamamilə tərk edildikdən sonra xarabalığa çevrildi, mədrəsənin yalnız xarabalıqları qalıb. Bundan başqa, mədrəsənin bulağı bugünümüzədək qalıb. Kiçik Mədrəsənin yalnız xarabalıqları və bulağı günümüzə qədər gəlib çatmışdır.
Peristerona mədrəsəsi də xarabalığa çevrilib. Yalnız Pir Paşa mədrəsəsinin xarabalıqları günümüzə qədər gəlib çatıb. Mədrəsə tikildikdən dərhal sonra 1584-cü ildə dağılmış, 1825-ci ildə təmir edilsə də, zamanla yenidən xarablığa çevrilib.
İqtisadiyyat və əmlak
Bütün mədrəsələr Vəqflər İdarəsinə (Evkaf) bağlı idi. Mədrəsələrin tikintisi və tələbələrin təhsili üçün tələb olunan maddiyyat sifarişçilər tərəfindən qarşılanırdı.
1927-1938-ci illərə aid saxlanılmış qeydlərdə Həmidiyyə (Ərəb Əhməd) mədrəsəsi, Böyük Mədrəsə və Kiçik Mədrəsənin vəqfləri olduğu görülür. Məscidin tabeliyində olanların və fəaliyyət göstərməyənlərin qeydiyyatı aparılmırdı. Bu dövrdə vəqflərin köynək, sənəd və vərəq sayı aşağıdakı kimi verilib. Burada köynək sözü “fayl kartonu” mənasında, vərəq sözü isə “yazılı kağız” mənasında işlənmişdir.
| Mədrəsə | Köynək sayı | Sənəd sayı | Vərəq sayı |
| Böyük Mədrəsə | 28 | 38 | 38 |
| Kiçik Mədrəsə | 7 | 9 | 9 |
| Həmidiyyə (Ərəb Əhməd) mədrəsəsi | 13 | 19 | 19 |
Mədrəsə bulaqları
Böyük Mədrəsə və Kiçik Mədrəsədə bulaqlar tikilmişdir. Hər iki mədrəsədən qalan yeganə zədələnməmiş tikililər onların bulaqlarıdır. Mədrəsələrin suya olan ehtiyacını ödəmək üçün bulaqlar tikilirdi. Kiçik Mədrəsədəki bulağın adı "Əli Ruhi Əfəndi bulağı"dır. Bu bulaq vaxtilə mədrəsənin içərisində olub, lakin indi mədrəsə söküldükdən sonra açıqdadır. Böyük Mədrəsə bulağı 1828-ci ildə tikilib və mədrəsənin həyətində yerləşirdi. Bugünkü günümüzdə təmir edildiyi üçün orijinallığını itirib.
Mədrəsələr və məscidlər
Adadakı mədrəsələr əvvəlcə məscidlərdən asılı olmayaraq tikilmişdir. Sonralar məscidlərin nəzdində mədrəsələr artmağa başladı. Bu gün məscidlərlə eyni adlı mədrəsələr də var. Peristerona məscidi və Peristerona mədrəsəsi, Pir Paşa məscidi və Pir Paşa mədrəsəsi bunlardan bir neçəsidir.
Qeydlər
- Bəzi mənbələrə görə, mədrəsə Kipr valisi Piri Paşa tərəfindən tikilmişdir. O, mədrəsəni tikdirən Pafos sancaqdarı Mehmed Paşanın atası olub.
İstinadlar
- Atalay, Talip. "" (Türkçe)
- Alasya, Halil Fikret. Kıbrıs tarihi ve Kıbrısta türk eserleri.
- ↑ (PDF). dergiler.ankara.edu.tr. 1983. 14 Ağustos 2011 tarixində (PDF).
- ↑ Gazioğlu, Ahmet C. The Turks in Cyprus: a province of the Ottoman Empire (1571-1878). K. Rüstem.
- ↑ . K. Rüstem. 1990. ()
- . 1962.
- . Kıbrıs Türk Öğretmenler Sendikası. İstifadə tarixi: 7 Eylül 2010. [ölü keçid]
- Hakeri, Bener Hakkı. .
- (Türkçe). Yeni Düzen. [ölü keçid]
- ↑ Özgüven, Burcu. (PDF). jfa.arch.metu.edu.tr. 3 Ocak 2016 tarixində (PDF).
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları. 1992.
- ↑ Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- ↑ Beratlı, Nazım. Kıbrıslı Türklerin tarihi, 3. cilt.
- (Türkçe). KKTC Dışişleri Bakanlığı. 5 Ağustos 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 7 Eylül 2010.
- ↑ Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- Küçük, Cengiz. . Kıbrıs.net - Lefke Çevre ve Tanıtma Derneği. 12 Şubat 2005 tarixində .
- ↑ (PDF) (Türkçe). arsiv.kamunet.net. 5 Ekim 2014 tarixində (PDF).
- (Türkçe). Türk Dil Kurumu. 6 Mart 2010 tarixində .
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
- Hakeri, Bener Hakkı. . Kıbrıs Gazetesi Yayınları.
Ədəbiyyat
- Süha, Ali. Kıbrıs'ta Türk Maarifi. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 1971.
- Alasya, H. F. Kıbrıs'ta Eğitim Müesseselerinin Son Durumu. Türk Kültürü. 1966.
- Alasya, H. F. Kıbrıs'taki Türk Eğitim Müesseseleri. Türk Kültürü. 1963.