Kakçikel dili

Kakçikel dili — Maya dilləri qrupuna aid olan və əsasən Qvatemalada danışılan bir dil. Bu dil Qvatemala əhalisinin bir hissəsi olan Kakçikel xalqının ana dilidir. Kakçikel, Maya dillərinin bir alt qolu olan Kiçe dilləri ailəsinə daxildir və tarixən Maya sivilizasiyasının geniş yayıldığı bölgələrdə istifadə olunub.

Kakçikel dili
Ölkələr	Qvatemala  Meksika
Danışanların ümumi sayı	500.000 nəf.
Təsnifatı
indigenous language Indigenous languages of the Americas Mezoamerikan dilləri Maya dilləri Quichean Kakçikel dili
Yazı	latın əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	cak
Dilin strukturlarının dünya atlası	cak
Atlas of the World’s Languages in Danger	1801, 1367
Ethnologue	cak
ELCat	8089
IETF	cak
Glottolog	kaqc1270
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu dilin danışanları əsasən Qvatemalanın mərkəzi dağlıq bölgələrində yaşayırlar. Onların tarixi Maya imperiyası dövrünə qədər uzanır və Kakçikel xalqı qədim Maya sivilizasiyasının bir hissəsi kimi tanınır. Kakçikel dilində həm yazı, həm də danışıq müxtəlif Maya dil qrupları arasında paylaşılır. 20-ci əsrin ikinci yarısında Kakçikel dili yazıya çevrildi və bu proses yerli xalqların mədəniyyətini və dilini qorumaq məqsədi ilə təşviq olundu. Hal-hazırda Kakçikel dili Latın əlifbası ilə yazılır. Bu dil hələ də əhali arasında aktiv istifadə olunur və Qvatemala hökuməti yerli dillərin qorunması və inkişafı üçün addımlar atır.

Tarixi

Kakçikel dili uzun və zəngin bir tarixə malikdir və Mezoamerika regionunda qədim Maya sivilizasiyasının bir hissəsi kimi formalaşıb. Dilin tarixi Maya sivilizasiyasının yüksəlişi və düşüşü ilə sıx bağlıdır. Əsrlər boyu bu ərazidə baş verən sosial, mədəni və siyasi dəyişikliklər dilə təsir göstərib.

Erkən dövrlər

Kakçikel dili, Maya dilləri ailəsinə aid olub, Qvatemalanın mərkəzi dağlıq bölgələrində yaşayan Kakçikel xalqı tərəfindən danışılır. Kakçikel xalqı, qədim Maya imperiyasının əsas etnik qruplarından biri idi və Maya klassik dövründən etibarən böyük mədəni və siyasi gücə sahib idi. Kakçikellər, digər Maya qrupları ilə, xüsusən də yaxın qohumları olan Kiçe və Tzutujil xalqları ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə idilər.

İspan istilası

Kakçikel xalqı 16-cı əsrin əvvəllərində ispanların Qvatemalaya gəldiyi dövrdə öz dövlətlərinə sahib idilər. İspanlar 1524-cü ildə bölgəni fəth etməyə başlayanda Kakçikel dövləti artıq parçalanmışdı. Buna görə də ispanlara qarşı müqavimət güclü olmadı. Bu dövr dilin tarixinə böyük təsir göstərdi, çünki ispanların gəlişi ilə regionda ispan dili dominant olmağa başladı. İspanlar Maya xalqlarının sosial, siyasi və dini strukturlarını dağıtdılar, lakin Kakçikel dili və mədəniyyəti müəyyən mənada qorunub saxlanıldı. Bunun səbəbi, ispanlar tərəfindən bölgədə qalan xalqlarla işbirliyi edilməsi və yerli dillərin kilsə təlimləri üçün istifadəsi idi. İspan missionerlər bu dilin öyrənilməsində və yazıya çevrilməsində mühüm rol oynadılar. Onlar yerli əhaliyə dini təlimləri anlamaq üçün Kakçikel dilində dini əsərlər yazdılar.

Müstəmləkə dövrü və sonrakı əsrlər

İspan işğalından sonra Kakçikel dili əhalinin gündəlik həyatında hələ də mühüm rol oynasa da, ispan dili rəsmi idarəetmə və təhsil sahələrində üstünlük təşkil etdi. Buna baxmayaraq, Kakçikel xalqı dilini qoruyub saxladı və o, kənd yerlərində əsas ünsiyyət vasitəsi kimi qaldı. Qvatemala müstəqillik əldə etdikdən sonra da Kakçikel dili əsasən kənd yerlərində danışılan dil olaraq qaldı.

Müasir dövr

20-ci əsrin ortalarından etibarən Kakçikel dili yenidən canlanmağa başladı. Yerli dillərin qorunmasına dair artan təşəbbüslər və yerli xalqların hüquqları ilə bağlı hərəkatlar bu dilin öyrənilməsi və tədrisi üçün yeni imkanlar yaratdı. 1996-cı ildə Qvatemala hökumətə yerli dilləri rəsmi tanıdı və təhsildə onların istifadəsinə icazə verdi. Bu qərar yerli xalqların, o cümlədən Kakçikel xalqının dilini və mədəniyyətini qorumaq üçün mühüm addım oldu. Bu gün Kakçikel dili 400 mindən çox insan tərəfindən danışılır. Hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları dilin qorunması və inkişafı üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirir, eləcə də onu Latın əlifbası əsasında yazıya çevirirlər.

Ədəbiyyat

Kitab

• Brown, R. McKenna; Judith M. Maxwell; Walter E. Little. ¿La ütz awäch? Introduction to Kaqchikel Maya Language. Angelika Bauer (illus.). Austin: University of Texas Press. 2006. ISBN 0-292-71460-2. OCLC 71238541.
• Campbell, Lyle; Blair, Robert. Cakchiquel Basic Course. Provo: Peace Corps. 1971.
• Cojti Macario, Narciso; Martín Chacäch Cutzal; Marcos Armando Cali. Diccionario del idioma Kaqchikel. Kaqchikel-Español. Antigua Guatemala, Guatemala: Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín. 1998. OCLC 41572509.
• García Matzar, Pedro Oscar; Valerio Toj Cotzajay; Domingo Coc Tuiz. Gramática del idioma Kaqchikel (ispan). Nora C. England (advisor), Vitalino Pérez Martínez (coord.). Antigua Guatemala, Guatemala: Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín (PLFM). 1992. OCLC 30474328.
• Herbruger Jr., Alfredo; Eduardo Diaz Barrios. Método para aprender a hablar, leer y escribir la lengua cakchiquel (ispan). Guatemala City, Guatemala: Talleres de la Tipografía Nacional de Guatemala. 1956. OCLC 150441108.
• Patal Majzul, Filiberto; Pedro Oscar García Matzar; Carmelina Espantzay Serech. Rujunamaxik ri Kaqchikel Chiʼ = Variación dialectal en Kaqchikel. Antigua Guatemala, Guatemala: Proyecto de Investigación Lingüística de Oxlajuuj Keej Mayaʼ Ajtzʼiibʼ (OKMA); Editorial Cholsamaj. 2000. ISBN 99922-53-13-4. OCLC 46849157.

Jurnal

• "The Semantic Value of the -aʼ and the -iʼ Noun Plurals in Cakchiquel," by Larry L. Richman in Notes on Linguistics, Summer Institute of Linguistics, vol. 13, January 1980
• Broadwell, George Aaron; Duncan, Lachlan. "A New Passive in Kaqchikel". Linguistic Discovery. 1 (2). 2002. doi:10.1349/PS1.1537-0852.A.161.

• University of Kansas Kaqchikel Mayan Resource Center