IS əyrisi

IS əyrisi əmtəə və xidmət bazarında faiz dərəcəsi ilə gəlir səviyyəsi arasındalı əlaqəni əks etdirir. Bu əlaqənin necə olduğunu görmək üçün ilk növbədə Keynsin gəlir-xərc modelini tətqiq etmək lazımdır. Sözügedən model Keynsin milli gəlir nəzəriyyəsinin ən sadə izahıdır və daha mürəkkəb və daha real IS-LM modeli üçün bünövrəni formalaşdırır^[1].

Planlanan xərclər və cari xərclər

Keyns bu modeldə planlanan və cari xərcləri bir-birindən fərqləndirir: Cari xərclər ev təsərrüfatlarının, müəssisələrin və dövlətin cari dövrdə həyata keçirdikləri xərcləmələrin cəmidir. Planlanan xərclər isə ev təsərrüfatlarının, firmaların və dövlətin əmtəə və xidmətləri almaq üçün planlaşdırdıqları xərclərin cəmidir.

Nə üçün reallaşan (cari) xərclərlə planlaşdırılan xərclər fərqli olur? Bu sualın cavabı firmaların satışının gözlənilən kimi olmaması və planlaşdırılmamış ehtiyatların (hazır məhsulun) anbarlarda yığılmasıdır. Firmalar gözlədiklərindən az məhsul satdıqda ehtiyatlar yüksələr, əks halda isə azalar. Ehtiyatlardakı planlaşdırılmamış dəyişikliklər ehtiyatlara investisiya hesab edildiyi üçün cari xərclər planlaşdırılan xərclərdən çox və ya az ola bilər^[1].

Planlaşdırılmış xərcləri müəyyən edən amilləri amillərə nəzər yetirək. Modeli sadə formada izah etmək üçün iqtisadiyyatın qapalı olduğunu fərz edək. Bu vəziyyətdə planlanmış xərclər aşağıdakı kimi olar^[1]:

$E=C+I+G$

Burada, E- planlaşdırılmış xərclər, C – istehlak, I - investisiya, G – dövlət xərcləridir. Yuxarıdakı bərabərlik ÜDM-in düsturuna bənzəsə də, bu gələcək dövr üçün planlaşdırılmış miqdardır. Bu səbəbdən E real ÜDM-dən fərqli qiymət ala bilər.

Yuxarıda göstərdiyimiz bərabərliyi genişləndirmək üçün onun konponentlərinin açılışını verək:

İstehlak xərclərinin (C) gəlirdən (Y) aslılıq düsturu aşağıdakı kimidir^[1]:

$C=C(Y-T)$

Burada Y- gəlir, T- vergilərdir.

Sadəlik üçün planlaşdırılmış investidiyaları sabit qəbul edirik^[1]:

$I=I_{o}$

Son olaraq dövlət xərclərinin və vergilərin gəlirdən daha çox dövlət siyasətindən asılı olduğunu və bununla əlaqədar sabit olaraq qəbul edirik^[1]:

$G=G_{0}$

$T=T_{0}$

Bunları birləşdirsək planlaşdırılmış xərclərin yeni düsturunu alarıq:

$E=C(Y-T_{0})+I_{0}+G_{0}$

Yuxarıdakı şıkildən də görünür ki, planlaşdırılmış xərclər birbaşa olaraq istehlakdan (C) asılıdır.

Planlanan və cari xərclərin qrafik təsviri

$I_{0}$ və $G_{0}$ sabir olduğundan gəlir (Y) sıfır da olsa, onların həcmi dəyişməz. Qrafik olaraq göstərsək, görərik ki, burada absis (Y) oxuna paralel əyrilər əmələ gəlir^[1]. (Bax: Şəkil 1)

Lakin, istehlak (C) isə gəlirdən (Y) asılıdır. Y artdıqca C də artır, yəni müsbət meylliliyə malikdir. Burada bir nüansı nəzərə çatdırmaq lazımdır: Gəlir olmasa, əhali minimum tələbatlarını başqa mənbələr (borc və s.) hesabına təmin edirlər. Yəni, istehlak gəlirdən asılı olmasına baxmayaraq, gəlir olmadıqda (Y=0) belə müəyyən istehlak ( $C_{0}$ ) mövcüddur. Qrafik olaraq bunu mümkündür (Bax: Şəkil 2).

Planlanan xərclərin tərkib hissələrinin gəlirdən aslılığını əks etdirən qrafikləri birləşdirsək E-nin (planlaşdırılan xərclər) Y-dən (gəlir) aslılıq qrafikini (Bax: Şəkil 3) ala bilərik^[1].

ÜDM-in bir neçə hesablanması üsulu (gəlir, xərc, istehsal) var. Amma sonda alınan rəqəmlər bir-birinə bərabər olmalıdır. Ordinat oxunda ÜDM-in xərc üsulu ilə hesablanmış həcmiləri, absis oxunda isə gəlir üsulu ilə hesablanmış həcmləri qeyd etsək onlar yalnı bir düz xətt üzərində bir-birinə bərabər olacaq (Bax Şəkil 4). Xətt üzərində olan nöktələr kordinat oxlarından eyni məsafə uzaqlıqdakı nöktələrdən təşkil olunduğundan 45 dərəcəlik meylliyə malikdir.

Son 2 qrafiki birləşdirək (Bax: Şəkil 5) :

Şəkil 5-də A nöktəsi milli iqtisadiyyatın tarazlıq nöqtəsidir. İqtisadiyyat həmişə bu tarazlıq nöktəsində olmur. Amma bəzi iqtisadi güclərin təsiri ilə iqtisadiyyat bu tarazlığa doğru irəlləyir^[1]. Misal da izah edək:

Fərz edək ki, iqtisadiyyatda istehsal tarazlıq nöktəsindən çoxdur. Bu halda nə baş verər: $Y_{1}$ istehsal qarşısında $E_{1}$ həcmində məhsul alınıb. Alınan məhsulun istehsaldan az olması firmaların anbarlarında məhsulun artmasına səbəb olar və firmalar istehsalı azaldar.

Digər bir misala baxaq: Əgər iqtisadiyyatda istehsal tarazlıqdan az olduqda firmaların anbarlarındakı məhsulun həcmi azalar və istehsalı artırırlması qərarı verilər.

Planlanan xərclərin həcminin dəyişməsinə təsir edən amillər

İndi isə əvvəl sabit kimi qəbul etdiyimiz göstəricilər - $G_{0}$ , $T_{0}$ , $I_{0}$ – dəyişdikdə planlanan xərclərdə və milli gəlirdə nə kimi dəyişikliklər baş verdiyinə nəzər yetirək.

Dövlət xərcləri (G)

Dövlət xərcləri (ΔG) artsa , planlanan xərclər əyrisi də bir o qədər yuxarı sürüşəcək. Qrafikdən (Bax: Şəkil 6) də görünür ki, milli gəlir (ΔY) hökumət xərclərindən daha çox artıb. Buna iqtisadi ədəbiyyatlarda multiplikasiya effekti deyilir^[1].

ΔY/ ΔG – nisbəti dövlət xərclərinin multiplikasiyasıdır.

Bəs bu artım niyə baş verir? Bunun səbəbini istehlak funksiyasında axtarmaq lazımdır. Dövlət xərclərindəki artım gəliri müəyyən qədər artırır. C= C(Y-T) istehsal funksiyasından da görünür ki, gəlirin artması istehlakı artırır. Yəni dövlət xərclərindəki artarkən eyni zamanda istehlak xərcləri də artır. Bu səbəbdən modeldə dövlət xərclərinin yüksəldilməsi gəliri daha çox artırır.

Bəs bu artıqlıq nə qədərdir və necə ölçülür? Bunu müəyyənləşdirmək üçün gəlirdəki hər dəyişikliyi addımbaaddım izləmək lazımdır:

Dövlət xərcləri ΔG qədər artırsa, milli gəlir də ΔG qədər artar. Gəlirdəki bu artım istehlakı da MPC x ΔG qədər artırar.

Gəlirdəki ikinci artım gəliri yenidən MPC x (MPC x ΔG) qədər artıracaq və istehlakın artımı yenidən gəliri artıracaq sonra gəlirdəki artım istehlakı yenidən artıracaq. Bu zəncirvari proses sonsuza qədər davam edəcək amma hər dəfə artım daha az olacaq^[1].

İndi isə bu dediklərimizi riyazi olaraq ifadə etsək, dövlət xərclərinin artmasınann gəlirə olan cəmi təsiri belə olacaq^[1]:

Dövlət xərclərindəki artım:	     ΔG

İstehlakdakı birinci dəyişiklik:      $MPC$  x ΔG

İstehlakdakı ikinci dəyişiklik:       $MPC^{2}$   x ΔG

İstehlakdakı üçüncü dəyişiklik:	      $MPC^{3}$   x ΔG

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

____________________________________________________________________________________

ΔY = ΔG +  $MPC$  x ΔG +  $MPC^{2}$   x ΔG +  $MPC^{3}$   x ΔG+ .....

ΔY = (1+  $MPC$ +  $MPC^{2}$  + $MPC^{3}$  +.....) x ΔG

ΔY/ΔG =  1+  $MPC$ +  $MPC^{2}$  + $MPC^{3}$  +.....

Riyazi şəkildə sadələşdirsək aşağıdakı nəticəni alarıq:

ΔY/ΔG = 1/(1-MPC)

Misalla izah edək: Fərz edək ki, istehlaka meyllilik dərəcəsi MPC = 0,6-dır. Bu zaman multiplikator aşağıdakı kimi hesablanacaq:

Multiplikator = ΔY/ΔG= 1+ 0,6+ 0,6 2+ 0,6 3 + . . . = 1/(1-0,6) = 1/0,4= 2,5

Yəni dövlət xərclərinin 1 manat artması milli gəliri 2,5 manat artıracaqdır.

Vergilər (T)

Fiskal siyasətin digər bir aləti olan vergilərin azaldılması dövlət xərclərinin artırılması kimi gəliri öz həcmindən daha çox artıracaqdır. Yəni, sonda ΔY > ΔT nəticəsi alınır. Bu yenə də gəlir artımının multiplikasiya effekti ilə bağlıdır. Amma vergilərdə baş verən dəyişikliklər gəlir səviyyəsindəki dəyişikliklərlə tərs mütənasib olduğundan multiplikator mənfidir. Vergilərdək azalma gəlirə ilkin təsiri -MPC x ΔT səviyyəsində olur. Bu istehlak funksiyası ilə bağlıdır:

$C=C(Y-T)=C_{0}+MPCx(Y-T)=C_{0}+MPCxY-MPCxT$

Qapalı iqtisadiyyat üçün ÜDM-in düsturunu yuxarıdakı açılışa uyğun yazsaq aşağıdakı nəticə alınar:

$Y=C_{0}+MPCxY-MPCxT+G+I$

Yəni, dövlət xərclərindəki artım gəliri ilin olaraq ΔG qədər atırsa da, vergilərdəki azalma gəliri –MPCxΔT qədər artırar.

İndi isə bu dediklərimizi riyazi olaraq ifadə etsək, vergilərdəki azalmanın gəlirə olan cəmi təsiri belə olacaq^[1]:

Vergilərdəki azalma:               $-MPC$  xΔT

İstehlakdakı birinci dəyişiklik:  $-MPC^{2}$  x ΔT

İstehlakdakı ikinci dəyişiklik:   $-MPC^{3}$   x ΔT

İstehlakdakı üçüncü dəyişiklik:   $-MPC^{4}$   x ΔT

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

__________________________________________________________________________

ΔY =  $-MPC$  x ΔT-  $MPC^{2}$   x ΔT -  $MPC^{3}$   x ΔT - .....

ΔY = ( $-MPC$ -  $MPC^{2}$  - $MPC^{3}$  -.....) x ΔT

ΔY/ΔT =  -(  $MPC$ +  $MPC^{2}$  + $MPC^{3}$  +.....)

Riyazi şəkildə sadələşdirsək aşağıdakı nəticəni alarıq:

ΔY/ΔT = -MPC/(1-MPC)

Misalla izah edək: Fərz edək ki, istehlaka meyllilik dərəcəsi MPC = 0,6-dır. Bu zaman multiplikator aşağıdakı kimi hesablanacaq:

Multiplikator = ΔY/ΔT= -0,6/(1-0,6) = -0,6/0,4= -1,5

Yəni vergilərin 1 manat azalması milli gəliri 1,5 manat artıracaqdır.

Faiz dərəcəsi, İnvestisiya və IS əyrisi

Planlanan xərclərin digər konponenti olan investisiyaların həcminin dəyişməsi IS əyrisinin formalaşdırılmasında açar rolunu oynayır. Belə ki, indiyə qədər izah olunan məsələlər IS əyrisinə keçmək üçün bir addım idi. İndi isə investisiyaların həcmindəki dəyişikliyin milli gəlirə necə təsir etdiyini və investisiya qouyuluşlarına ən çox təsir edən amilin nə olduğunu araşdıraq^[1].

İnvestisiyaların həcminə təsir edən əsas amil faiz dərəcəsidir. Belə ki, investisiya funksiyasını aşağıdakı kimi göstərmək olar:

$I=I(r)$

Əgər faiz dərəcəsi yüksələrsə, investisiya həyata keçirmək üçün alınacaq borcun faiz xərci artacaq və sərmayə qoyuluşları azalacaq. Nəticə etibarı ilə investisiya funksiyasının qrafiki aşağıya doğru meyllidir (Bax: Şəkil 7 - a paneli).

Faiz dərəcəsi dəyişdikdə gəlirin necə dəyişdiyini müəyyən etmək üçün investisiya funksiyasını gəlir xərcləmə diaqramı ilə birləşdirə bilərik. Faiz dərəcəsi investiya ilə tərs mütənasib olduğundan faiz dərəcəsinin $r_{1}$ dən $r_{2}$ -yə yüksəlməsi investisiya həcmini $I(r)_{1}$ -dən $I(r)_{2}$ -yə endirəcəkdir. Planlanan investisiyaların həcmindəki azalma planlanan xərclər əyrisini Şəkil 7–b panelindəki kimi aşağıya doğru endirər. Planlanan xərclərdəki azalma gəlir səviyyəsini də $Y_{1}$ -dən $Y_{2}$ -ə enməsinə səbəb olar. Beləliklə, Fazi dərəcəsindəki artma gəlir səviyyəsini aşağı endirməkdədir.

Şəkil 7-c panelində göstərildiyi kimi IS əyrisi faiz dərəcsi ilə gəlir səviyyəsi arasındakı əlaqəni əks etdirir. Əslində IS əyrisi r ilə I arasındakı əlaqə ilə I və Y arasındakı əlaqəni özündə birləşdirməkdədir. IS əyrisi üzərindəki hər nöktə mal və əmtəə bazarındakı tarazlığı təmsil edir və əyri gəlir səviyyəsinin faiz dərəcəsindən necə asılı olduğunu əks etdirir. Faiz dərcəsindəki artımın investisiyaların, dolayısı ilə gəlir səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə nəticələndiyinə görə IS əyrisi aşağıya doğru meyllidir.

Fiskal siyasətin IS əyrisinə təsiri

IS əyrisi verilmiş faiz dərəcəsində əmtəə və xidmətlər bazarını tarazlığa gətirən gəlir səviyyəsini əks etdirir. Amma gəlir səviyyəsi həm də, dövlət xərclərindən və vergilərdən də asılıdır. IS əyrisi sabit fiskal siyasət üçün çəkilir. Yəni dövlət xərcləri və vergilər sabit tutulur. Fiskal siyasət dəyişdikdə isə IS əyrisi öz yerin dəyişir^[1].

Şəkil 8-də dövlət xərclərinin ΔG-lik artım IS əyrisini necə sürüşdürdüyünü görmək mümkündür. Bu şəkil sabit r faiz dərəcəsində dövlətin xərcləri artırmaq qərarının əmtəə bazarına necə təsir etdiyini göstərir. Dövlət xərclərinin artması planlanan xərclərində artırdığı üçün tarazlıq səviyyəsindəki milli gəliri – $Y_{1}$ daha yüksək səviyyəli $Y_{2}$ -yə keçir.

Bu səbəbdən dövlət xərclərindəki artım nətisəcində IS əyrisini öz yerini (sağa) dəyişir.

Vergilərdəki bir azalma da eyni dərəcədə IS əyrisinin sürüşməsinə səbəb olur.

İstinadlar

↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹ ¹² ¹³ ¹⁴ ¹⁵ N. Gregory Mankiw. Makroekonomi . 6-cı baskı. Editor: Ömer Faruk Çolak. Ankara. 2014. ISBN 978-605-4160-38-9. Səh. 314-329

[makro-1] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹ ¹² ¹³ ¹⁴ ¹⁵ N. Gregory Mankiw. Makroekonomi . 6-cı baskı. Editor: Ömer Faruk Çolak. Ankara. 2014. ISBN 978-605-4160-38-9. Səh. 314-329

[1]