Hun inqilabı

Hun inqilabı — Eramızın dördüncü əsrinin əvvəlinə doğru, Mərkəzi Asiya, Qərbi Sibirin cənub ərazilərində, Filizli və Dağ Altayın bir hissəində, yaşayan hunlar yarım millionluq ordu çıxarmağa qadir güclü dövlət yaratdılar. Etnosun qüvvəsinin zirvə nöqtəsinə çatan energetik partlayış yaxınlaşırdı. Hunlar kimi döyüşkən və enerjili etnos, artıq nisbi hərəkətsilik vəziyətində qala bilməzdi, onun yığılmış enerjisi öz tətbiqini tapmalıydı, ama bunun üçün dövlət səriştəsi olan, dahi, qətiyətli və böyük hərbi istedadı olan başçı lazım idi. Və belə lider tapıldı. Bu hunların yeni şanyusu Attila(Edil) idi. Hunlar Attilanın başçılığı ilə sürətlə dünya tarixinə, özüdə onun zirvələrinə, daxil oldular. Attila hun dövlətində 431-ci ildə hakimiyətə gəldi. Mərkəzi Asiyada və cənubi Sibirdə sıxılan hun cəmiyətinin əhvalını tuta bilən Attila, yaxın on il üçün hərəkət planını hazırladı. Attilanın ilk etdiyi hunların Qərbə hərəkətinin başlanması oldu. 432-ci ildə hun ordusu Volqanı(İdil) keçib cənub-qərbə, Don, Dneprin aşağı və orta axarına tərəf hərəkətə başladı. Dneprə çatan hun ordusu dayandı. Yaxşı otlaqları olan əraziləri mənisməmək gərək idi. Ordunun ardınca hun tayfalarıbu torpaqlarda oturmağa başladı. Birmənalı fikir olmadığına görə, bu torpaqlarda hansı tayfaların yaşaması barərə danışmaq çətindir.

Hun inqilabı

Attilanın fəndi

432-ci ildə Dnepri keçərək Dnestrə çatdı və burada dayandı, 434-cü ildə Dunay çayına çatdılar. Burada hunlar 443-cü ilə qədər qaldılar. Bu vaxt ərzində yeni torpaqlara çox sayda hun əhalisi köçdü. Attila Avropaya yürüşü, arxa cəbhəni təmin etmək üçün, Şərqi Roma İmperiyasından başlamağa qərar verdi. Attila Şərqi Roma İmperiyasının və Qərbi Roma İmperiyasının gücünə bələd idi. Buna baxmayaraq o bu yürüşə qərar verdi. İddia olunur ki, Attila quldarlığa nifrət edirdi. Hunlarda qul yox idi. Onlar hərbi demokratiya quruluşunda yaşayırdılar. İstənilən halda məlumdur ki, Attila Roma İmperiyalarını cinayətkar elan etdi. Məlum deyil, o bunu siyasi səbəblərdən yoxsa əqidəsinə görə belə etdi. 433-cü ildə Attila hunlara Roma imperiyalarının dağıdılmasının qaçılmaz olması barədə elan etdi. Sonra o özünün hərbi planı barədə elan etdi:

• 1.Şərqi və Qərbi Roma imperiyalarından qul alınması.
• 2. Alınmış qullara tama azadlıq və hunlarla eyni hüquqlar verilməsi.
• 3. Azad olunmuş qullardan 100 minlik ordu yaratmaq və onlara hərbi işi öyrətmək. Alınmış qullar hunlar kimi süvari olmalı idi.
• 4. Alınmış qullardan kəşfiyatçılar yaratmaq, onlara Roma pulları ilə təmin etmək və onları tacir kimi Roma ərazilərinə göndərmək.
• 5. Azad olunmuş qullara hun dilini öyrətmək və onlara arvad almaq.
• 6. Kəşfiyatçıların vasitəsi ilə romalıların tabe etdiyi tayfalarla və xalqlarla əlqalərin yaradılması. Onlara qurtuluş vəd etməklə öz tərəflərinə çəkmək.
• 7. Böyük atlı qoşunla Şərqi Roma imperiyasına soxulmaq və onu dağıtmaq, bütün qulları azad etmək və silahlandırmaq, tabe olmuş xalqları azad etmək, və onları Qərbi Roma imperiyası ilə müharibə üçün cəlb etmək. Azad olunmuş qullar Attilanın Roma ilə müharibələrində mühüm rol oynadılar.
• 8. Qərbi Roma imperiyasının darmadağın edilməsi üçün yürüşün təşkil olunması.

Təəssüf ki, tarixçi Tyeri Amedidən başqa, bütün Qərb tarixçiləri və müəllifləri hunların Romaya qarşı Avropa xalqlarını cəlb etmələri faktını danmasalar da faktları özlərinə sərf etdiyi variantlarda qələmə verirdilər. Onların versiyasına görə Romaya qarşı müharibədə, Romanın quldarlıq quruluşundan azad olunmuş qullar deyil, hunların tabe etdikləri xalqlar iştirak edirdilər. Təəssüf ki bu, başqa kitablardan daha çox seçdiyim, faktiki materialla dolu olan və daha etibarlı sayıla biləcək, Tomas Kosteynin kitabından da yazılıb. 434-443-cü illər arası 9 ərzində Attila Şərqi Roma imperiyasına qarşı onun tərtib etdiyi plan əsasında hazırlıq apardı. Bu vaxt ərzində 100 minə yaxın sağlam, cavan və döyüşə bilən qul alındı.

Qulların qurtuluşu

Qullara tam azadlıq və hunlarla eyni hüquqlar verildi, sonradan azad edilmiş qadın qullar alındı və onları evləndirdilər. Qullar hun cımiyətinə daxil oldular, və onlar kimi maldarlıqla məşğul olmağa başladılar. Onlara hun dili öyrədilirdi və komandirləri hunlar olan hərbi dəstələr təşkil olunurdu. Keçmiş qullar romalıların dilini və adətlərini yaxşı bilirdiklərinə görə hunlar romalıların qüvvələri, onların istehkamları və qalaları barədə müfəssəl məlumatlar almaq imkanı əldə etdilər. Attilanın fəndinə görə keçmiş qullardan ibarət qoşunlar hun ordusunu xeyli gücləndirməli idi. Bundan başqa qullara azadlıq vermək, minillik quldar Roma quruluşunun dayaqlarını sarsıtmalı idi. Bu olduqca tutarlı fakt barədə qərb tarixçiləri ancaq ötəri xatırladırlar, yaxud ümumiyətlə bu barədə susurlar. “Bəşəriyətin xronikasında” hunların tarixi təhrif olunmuş və xoşagəlməz formada təsvir olunub. Ancaq hunların Avropaya tərəqqi gətirməsini, sonra oradan çıxıb getmələrini deyən Tyeri Amedi hunların Avropada quldarlıq quruluşunu praktiki olaraq dağıtmaları hesab edərək, min dəfə haqlı idi. Attila öz mövqeyi barədə yazılı izlər qoymayıb. O İtaliyaya köklü Roma ərazisinə girdi və Roma ordusunu o qədər zəfilətdi ki, o bundan sonra özünə gələ bilmədi və barbarlar tərəfindən zəbun edildi. Şərqi və Qərbi Roma imperiyalarında millionlarla qulların hunları öz xilaskarları hesab etməsi Attilanın Romaya qarşı apardığı uğurlu müharibələrində mühüm yer tuturdu. Attilanın, Roma legionlarının öz müttəfiqləri ilə dayandığı Qalliyaya yürüşü zamanı, romalıların itaətindən azad etdikləri xalqlar hunların tərəfinə keçdilər, həm də onları heç kim məcbur etmirdi, onlar özləri Roma imperiyasının yıxılmasında maraqlı idilər və buna görə Attilanın köməyinə gəldilər. Bunlar Qərb tarixçilərinin heç cür qəbul edə bilmədiyi faktlardır. Hun ordusu, Şərqi və Qərbi Roma imperiyalarının süvariləri üzərində böyük üstünlüyə malik, ancaq süvarilərdən ibarət idi. Romalı süvarilər yəhər bilmirdilər, və yorğanla örtülmüş atların belində vuruşurdular. Hunlar tarixdə ilk dəfə yəhər icad etdilər və onu təkmilləşdirdilər. Döyüşdə hun süvarisi üzəngi üstündə ayağa qalxırdılar ki, bu ayaqlarını sallamış formada at belində oturan hunlara, romalı süvarilər(katafraktarilər)üzərində böyük üstünlük verirdi. Roma süvariləri hunlara müqavimət göstərə bilmirdilər və həmişə məğlub olurdular. Buna görə hunlarla müharibələrdə romalıların əsas qüvvəsi piyadalar idi, bu isə hun süvarilərinə böyük üstünlük verirdi, çünki süvarilər daha çevik idi. Əgər Çin hunların arasında nifaq salaraq vəziyətdən çıxırdısa, Avropada əksinə hunlar Roma dövlətində nifaq salırdılar, buna görə romalılar hunlarla müharibələrdə məğlubiyətə məhkum idi. Hunların hərbi taktikası mükkəməl idi. Romalılarla döyüşdə hunlar ilk növbədə onların süvarilərinə hucum edirdilər və onları ya darmadağın edirdilər, yaxud qaçmağa məcbur edirdilər. Sonra onlar, piyadaları öz cərgələrini dəyişməyə məcbur edirdilər, dövrəyə alaraq və ətraflarında çaparaq üzərlərinə ox yağışı yağdırırdılar. Roma piyadalarını yoraraq və haldan salaraq, onlara sarsıdıcı zərbə endirirdilər. Hunlar romalılar və onların müttəfiqləri üzərində çoxsaylı qələbələrə nail oldular və ancaq bir döyüşdə 451-ci ildə Katalaun çölündə tərəflərin heç birisi qalib gəlmədi. Bunu Tomas Kosteyn və Tyer Amedi təsdiq edirlər. Lakin bu döyüşü bir çox qərb tarixçiləri, eləcə də “Bəşəriyətin xronikasında” hunların məğlubiyəti kimi qələmə verirlər. Bu barədə etraflı olaraq sonrakı fəsillərdə yazılacaq. Böyük və qüdrətli hun dövləti Şərqi Roma imperiyasının sərhədlərinə yaxınlaşaraq onun üçün böyük təhlükə yaratdı. Şərqi Roma imperiyasında hunlarla müharibəyə ciddi hazırlıqlar gedirdi. Hunlara həlledici döyüşdə qalib gəlməyə heç bir ümid yox idi, çünki Şərqi imperiya ancaq 200-250 min adam çıxara bilərdi, hunların isə etibarlı mənbələrə görə, 300 min öz süvari qoşunu + 100 min azad olunmuş qullar ordusu var idi. Buna görə romalılar qalaları möhkəmləndirmək, onları yetərincə təmin etmək və hunlardan müdafiə olunmaq qərara alınmışdır. Tərtib olunan strateqiya əsasən doğru idi və Şərqi Roma imperiyasını tamamailə darmadağın olunmaqdan xilas etdi. Romalılar hunların satın aldıqları qulları azadlığa buraxmaları və onlardan yaxşı təlim keçmiş yüzminlik ordu təşkil etməsi barədə məlumat əldə etdikdən sonra, fəal olaraq qulların hunların tərəfinə qaçmasının qarşısını almaq üçün onları şəhərlərə köçürməyə başladılar. Ancaq bu köçürülmə zamanı kənd yerlərində yaşayan qullar, meşələrə və dağlara qaçmağa, və hunların gəlişini gözləməyə başladılar. Attila, öz torpaqlarında müdafiə üçün 200 min qoşun saxlayaraq, öz 400 minlik ordusunu Şərqi Roma imperiyasının sərhədinə çəkdi və 443-cü ildə romalıların ərazilərinə girdi. Onun qoşunlarının tərkibində keçmiş qullardan ibarət 100 minlik ordu var idi. Romalılar tərəfindən müavimətlə qarşılaşmayan Attila bir ayın ərzində Şərqi Roma imperiyasının bütün ərazisini işğal etdi və onun şəhərlərini mühasirəyə aldı. Roma imperiyasının bütün yerlərindən hunların yanına qullar axışıb gəlirdi. Onlara tam azadlıq verilirdi və onlardan yardımçı qoşunlar təşkil olunurdu. Qullardan ibarət dəstələrin ümumi sayı 100mini ötürdü. Romalılardan qisas almaq hissi ilə yanan keçmiş qullar Roma imperiyası ərazisində dağıdıla biləcək hər şeyi dağıtdılar. Çiçəklənən ölkə tanınmaz hala düşdü. Lakin Attila, qulların saylarının çoxluğundan, bunun qarşısını ala bilmirdi.

Qələbə yoxsa məğlubiyət

Qullar sadəcə hunların sərəncamlarını yerinə yetirmirdilər. Şəhərlərin alınmasında təcrübəsi və mühasirə silahlarının olmamasından Attilla 443-cü ildə Şərqi Roma imperiyasının ərazisindən çəkilməli oldu. Attila, hunlarla birlikdə gedən keçmiş qullardan sonrakı üç il ərzində daha bir 100 minlik ordu yaratdı və onlara hun komandirlərini təyin etdi. Attilanın axır məqsədi, daha güclü dövlət olan Qərbi Roma imperiyasının dağıdılması idi. Ancaq bunu etmək üçün ilk növbədə öz arxasını etibarlı təmin etməli və Şərqi Roma imperiyasını dağıtmalı ya da özündən asılı vəziyətə salmalı idi. 446-ci ildə Şərqi Roma imperiyası üzərinə yeni yürüşün hazırlıqlarına başladı. 447-ci ilin iyununda Attila yenə roma ərazisinə soxuldu. Romalılar yenə öz şəhərlərində qapandılar. Ancaq bu dəfə Attila bu dəfə öz qoşunlarını Roma ərazilərindən çıxarmadı, onları orada qışlamağa saxladı. 447-ci ilin yazında keçmiş Frakiyanın bir neçə şəhəri hunlara təslim oldu. Müqavimətin perpektivsiz olduğunu anlayan imperator II Feodosi Attila ilə danışıqlara başladı və ondan vassal asılılığı qəbul etdi. Feodosi Attilaya birdəfəlik 6000 min pud qızıl və illik 2100 pud qızıl verməyə və hunlara qarşı heç bir hərəkətləri etməməyi boyun oldu. 448-ci ilin payızında Attila öz qoşunlarını Şərqi Roma imperiyasının ərazisindən çıxardı və Qərbi Roma imperiyasının üzərinə yürüşə hazırlaşmağa başladı. Bütün Avropa ölkələrinə, hunların vassal asılılığını qəbul etmək, əvəzində minillik Roma quldar istibdadından qurtulmaq təklifi ilə hunların nümayəndələri göndərildi. Türk dilindən Avropa dillərinə tərcümə olunmuş müraciyətnamələrində Attila xəbər verirdi ki, onun məqsədi quldar Roma imperiyasının dağıdılması idi, Avropanın işğalı və tabe edilməsi deyil. Bir çox Avropa xalqları üçün düşünmək vaxtı gəlib çatdı. İstənilən halda qurtuluş vəd edən hunlar romalılardan daha cəlbedici görünürdü, Attilanın Fransaya qədər bütün Avropanı triumfal yürüşlə keçməsi və demək olar ki bütün Avropa ölkələrinin ondan vassal asılı vəziyətə düşməsinin səbəbi məhz budur. Attila Avropaya öz yürüşünü 450-ci ilin iyununda başladı. Sonrakı hadisələr barədə çox kitablar yazılıb, onlar, eyni faktları qeyd edirlər. Başqa cürə ola bilməz, axı tarix olmuş hadisələrin təsviridir.

Mənbə

• http://inesnet.kz/zov_history/60-kalibek-danijarov-alternativnaja.html Arxivləşdirilib 2008-12-25 at the Wayback Machine