Saka-Hun incəsənətinin erkən nümunələri Balxaş gölünün yaxınlığında yerləşən Qanaddaşda tapılmışdır. Balxaş gölü Avropa hunlarının vətəni olan indiki Qazaxıstanın şərqində yerləşməkdədir. Buradan tapılmış nümunələrə bənzərləri Macarıstan və Ukraynadan da tapılmışdır. Bu əşyalar həm də ona görə önəmlidir ki, hunların qərbə doğru köçünü əksr etdirməkdədir.

Hun sənəti hunların alman xalqları arasında təqdim etdiyi boyunbağı və bilərzik kimi qazan, qab və zərgərlik formalarında ifadə olunurdu. Hun sənətinin tipik xüsusiyyətlərinə qızıl, qranat və qranulyasiyadan istifadə daxildir. Hun qadınlarının məzarlarında xeyli sayda qızıl diademlər tapılmışdır.

Hun incəsənət nümunələrinin motivləri sırasına həndəsi fiqurlar, ağaçlar, at, maral, quş kimi heyvanlar daxildir. Milli Macarıstan Muzeyində narlarla bəzədilmiş cır-cıramalı qızıl fibulanın gözəl nümunəsi ilə birlikdə, gümüşdən hazırlanmış başqa belə əşyalar var, digərləri isə hələ də tamamilə qızıldan hazırlanır.

Hunlar Avropada uzun müddət siyası hakimiyyətə sahib olduqlarına görə oranın digər xalqları ilə əlaqədə olmuşdurlar. Bunlara misal olaraq vesqotları və gepidləri göstərmək mümkündür. Nəticədə hunlara məxsus olan bürünc güzgülər bütün Avropa boyunca yayılmışdır.Burqundiyalılar və franklar da hun incəsənətini imitasiya etməyə başlamış və hunların ali təbəqəsi kimi geyinməyə başlamışdır. Xüsusən hun silahlarının alemanlar və digər german xalqları üzərində xüsusi təsiri olmuşdur. Beləliklə, hunların Orta Asiyadan gətirdiyi incəsənətin orta əsrlər germanik incəsənətinə böyük təsiri oluşdur. Musset iddia edir ki, ilk öncə hun, daha sonra isə germanik işğalları Avropa incəsənətində yeni dönəm açmış, onda oriental təsirlər hiss edilmiş, yunan-roma modelinin yerini hun modeli almışdır.

Qazanlar hunların varlığının arxeoloji göstəricisidir. Onlar Xionqnu (hunların Çin qaynaqlarında keçən adları və ya Orta Asiya Hunları) qazanlarının gəlmiş olduğu son qazanlardır. Təkcə Xiongnu qazanları və Hunların qazanları praktiki olaraq eyni deyil, həm də oxşar yerlərdə (məsələn, çayların sahillərində) tapılmışdır ki, bu da ritualların davamlılığını sübut edir. Baxmayaraq ki, bəzi tarixçilər Xionqnu və yeni hun qazanları arasında bəzi fərqlər mövcuddur, ən azından arxeoloji tapıntılar sübut edir ki, hunların bir hissəsi Altay dağlarının ətəklərində uzun müddət yaşamış, daha sonra qərbə köç etmişdir. Bu haqda məlumat Vey Şu əsərində də V əsrdə bəzi Xionqnuların hələ də bu bölgədə yaşaması barədə məlumat verilmişdir.

Hunlar və ya Xionqnular bu qazanlardan yemək bişirmək üçün və ya ritual yerinə yetirmək üçün icra etmişdirlər. Hun qazanları zəng formasındadır, əsasən kvadrat formada tutacaqları və göbələk kimi bəzəkləri var. İddia edilmişdir ki, bu qazanlar son hun incəsənətinin erkən xüsusiyyətləri olmaqdan çox Avropadan yenidən Sincana gətirilmişdir.

Arxeoloji tapıntılar içində qazanlar xüsusi yer tutur. 1896-cı ildə Paul Reynecke müəyyənləşdirmişdir ki, bu qazanlar Hunlar tərəfindən hazırlanmışdır. Çox zaman bu qazanların "bürünc qazanlar" deyə tərif edilməsinə baxmayaraq, tez-tez misdən də belə qazanlar hazırlanmışdır və əsasən keyfiyyət baxımından pis olmuşdurlar. Maenchen-Helfen ümumilikdə Mərkəzi Asiyadan, Qərbi Sibirdən və Şərqi Avropadan tapılan 19 qazan müəyyənləşdirmişdir. O, tunc tökmələrin vəziyyətindən əsas götürür ki, hunlar o qədər də yaxşı metal ustası olmayıblar və çox güman ki, qazanlar tapıldıqları yerlərdə tökülüblər. Tapılan qazanlar əsasən müxtəlif formada olurlar. Maenchen-Helfen iddia edir ki, bu qazanlaran ət qaynatmaq üçün istifadə edilmidir, lakin bir çoxunun suyun yaxınlığında tapılması və ümumiyyətlə fərdlərlə birlikdə basdırılmaması sakral istifadəni də göstərə bilər. Qazanların Xiongnu tərəfindən istifadə edilənlərdən qaynaqlandığı görünür.

Hun qazanları şərqdən qərbə doğru hun köçünü izləmək üçün istifadə edilir. Belə numünələrdən ən qərbdə tapılanı Almaniya və Fransadan, ən şərqdən tapılanları isə Qızıl-Adırdam, Lipnyaqovadan, Sincandan tapılmışdır. Urumçi qazanı Soka və Verxniy Konetsdəki düzbucaqlı qulplu nümunələrə bənzəyən, yan tərəflərdəki tipik Hun üçbucaqlı motivləri ilə xarakterizə edilir. Bununla belə, onun ən yaxşı analoqları əyri tutacaqlı nümunələrdir (Don bölgəsində, Aşağı Dunay bölgəsində rast gəlinir), habelə Karpatiya hövzəsində kloizona bənzər hücrələr işlənən halqalara da rast gəlmək mümkündür. Onun alternativləri düzbucaqlı və üçbucaqlı hücrələri halqadan aşağıda olanlardır. Hun incəsənət nümunələrinin bir digər xüsusiyyəti tutacaqları göbələyə bənzər bəzəkləri olan nümunələrdir. Həm düzbucaq tutacaqlı, həm də dairəvi tutacaqlı qazanlara bənzərliyi ilə birlikdə Urumçi qazanı bu iki tip arasında axıcılığın olduğunu da göstərməkdədir. Bu qazan Urumçinin Nanşan bölgəsindən tapılmışdır. Qızıl-Adır qazanı isə misdən düzəldilmiş və Sarmat və Hun dövrləri arasındakı göbələyə bənzər tutacaqlı nümunələr arasında keçid mərhələni təmsil etməkdədir.

Qabları göbələyə bənzər fiqurlarla bəzəmək xüsusən rituallar üçün istifadə edilirdi və Şan sülaləsi dövründən etibarən Çin incəsənətinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri idi. Hun qazanlarının bir digər xüsusiyyəti də "kəfgir" motiflərindən istifadə idi. Asma qotazları və ya haşiyələri təqlid edən bu motivlərin əksər tarixçilər toxuculuqdan və ya bəlkə də dəri işlərindən əldə edildiyini düşünürlər. Belə kulonlar Çinin bürünc qablarında da görünür. Daha spesifik olaraq onlar Çinin neolitik dövrünə uyğun hesab edilir və Zoltan Takats bildirir ki, bu nümunələr birbaşa elə oradan götürülmüşdür. İştvan Bonaya görə, Hun qazanları Çin və İç Asiyanın bürünc dövrü incəsənət nümunələrinin birbaşa təmsilçisidir. Beləliklə, İştvan Hun qazan işləmə sənətinin birbaşa Çindən alındığını iddia etməkdədir, lakin bəzi alimlər bunu qəbul etmirlər. Onlar hesab edirlər ki, Hun incəsənəti Sarmat və Skit incəsənətinin davamıdır. Bonanın iddiası Macarıstan tədqiqatı tərəfindən dəstəklənir və bu, bu məsələdə ən mötəbər hesab olunur. Hun qazanlarına ən yaxşı bənzətmələr açıq iş ayağı olan Monqol və Şimali Çin qazanlarıdır.

Göbələyə bənzər incəsənət nümunələri Hun dövrünün son mərhələsinə aid edilir. Bu dövrdə Hunlar və ya digər adları ilə Xionqnular Avropaya doğru hərəkət etməyə başlamışdılar. Aşağı Amudəryada, Eftalitlər ölkəsində iki "aydın Hun" keramika nümunəsi ilə birlikdə göbələk təsviri olan Hun qazanının tunc parçası tapılmışdır ki, bu da Çin mənbələrinin onların torpaqlarının Hun (yəni Xiongnu) olduğunu iddia etdiyini təsdiqləyir.

Hun incəsənət nümunələrinin intehsal edilməsini araşdıran bir neçə qısa məqalədən başqa bu sahəni ətraflı tədqiq edən yoxdur. Bona inanır ki, qazanlar bir neçə hissəyə tökülürdü, daha sonra qazana pərçimlənmiş ayaqla birlikdə lehimlənirdi. O, həmçinin bu iş prinsipində də Çin təsirinin olduğunu bildirmişdir. Qazanlar tez-tez qəsdən zədələnir və ya parçalanırdı, Bóna bunu Çin və Daxili Asiya adətləri ilə əlaqələndirirdi.

Yenisey regionundakı mağara rəsmlərində dini rutuallarda qazanlardan istifadə edilməsi əks etdirilmişdir. Bu petroqliflərin tarixlərini müəyyənləşdirmək çox çətindir, amma rəsmlərdəki qazanların Hun qazanları olması iddia edilir. Rəsmdə göstərilən ritualın dəfn mərasimi olmağı istisna edilmir. Takats Çin qaynaqlarına istinad edərək bildirir ki, rəsmlərdəki mərasimlər qanlı heyvan qurbanı mərasimidir.

IV və V əsrlərə aid bir çox maddi mədəniyyət nümunələrində vəhşi quşların, məsələn qartalın, şahinin, qarğanın rəsmləri olan Hun məzarları tapılmışdır. Verner bunların qartal başları olduğunu bildirərkən, Otto J. Maenchen-Helfen onları "dimdik başları" adlandırmağı daha üstün tutur. O, bununla bildirək istəyir ki, bu quş başları hər hansısa bir quşun rəmzi ola bilər, mütləq qartal başı olmaya da bilər. Bundan əlavə, Turul və ya Toğrul quşu yırtıcı quş olmaqla birlikdə, tez-tez Atilla və ya bütün Hunlarla əlaqələndirilməkdədir, çünki bir çox əfsanələrdə onun Hunların simvolu olduğu bildirilməkdədir. Macar xronikalarında Toğrul macar kralları olan ARpad sülaləsinin əcdadı hesab edilməkdədir. Kezalı Simona görə, Attillanın bayrağında Toğrul simvolu olmuşdur. Türk və Uqorlar inanırdılar ki, qartal-tanrı kainatın yaradıcısıdır, amma bu inancın Hunlarda olub-olmaması bəlli deyil.

Toğrul quşunun Hun incəsənətində dini motif hesab edilməsi də mümkündür. Hər bir halda, Maenchen-Helfen bunun onların ən yüksək tanrısının təsviri ola biləcəyini istisna edir, çünki bunların göründüyü Hun əşyaları arasında at dişləri var və Helfənə görə baş tanrının təsvirinin bu qədər təvazökar bir yerə qoyulması mümkün deyil. Bir digər tərəfdən, atlar Hunların həyatında xüsusi yerə malikdirlər. Maenchen-Helfen həmçinin qeyd etmişdir ki, "dimdik başları"n istifadəsi Hunlardan əvvəl Skitlər arasında yayılmışdı və Çindən Balkanlara qədər bir sıra mədəniyyətlərdə buynuz kimi bəzi əşyaların künclərini "dimdik başları"na çevirmək ənənəsi var idi.

Maenchen-Helfen, "dimdik başları"nın və ya "dimdik başlıqları"nın və maskaların Atilla və ya onun varisləri dövründə yeganə təsviri motivlər olması faktını belə bir dövrdə Hun sənətinin yoxsullaşmasının əlaməti hesab edir.

Roma müəlliflərindən olan Ammianus həmçinin bildirir ki, Hunlar dəmir qılınclardan da istifadə etmişdirlər. Tomsonun onları Hunların özlərinin hazırlanmasına şübhə ilə yanaşmasına baxmayaraq, Maenchen-Helfen bildirir ki, "Hun atlılarının mübadilə edilmiş və ələ keçirilmiş qılınclarla Konstantinopol divarlarına [İstanbul] və Marnaya qədər döyüşdükləri fikri absurddur.

Həm qədim əlyazmalar, həm də arxeoloji tapıntılar sübut edir ki, Hunlar nəfis qızıl və ya qızıl suyuna salınmış diademlər istehsal etməyi bacarmışdırlar. Maenchen-Helfen ümumilikdə Hunlara aid olduğu bilinnə 6 diademin siyahısını verməkdədir. Hun qadınları, görünür, müxtəlif materiallardan, əsasən, xaricdən gətirilən muncuqlardan boyunbağı və bilərziklər taxıblar. Zərgərlik məmulatlarının və silahların qiymətli daşlarla bəzədilməsi ilə bağlı daha sonra yayılmış erkən orta əsr təcrübəsinin Hunlardan qaynaqlandığı düşünülür. Eyni zamanda Hunlar Çindəkinə bənzər şəkildə kiçik güzgülər də istehsal etmişdirlər. Bu güzgülərə Hun məzarlarında tez-tez rast gəlinir. Onlar məzarlarda qəstən sındırılmış halda yerləşdirilmişdirlər.

Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, hunlar paltarlarına bəzək kimi qızıl lövhələr, habelə xaricdən gətirilən şüşə muncuqlar taxırdılar. Ammianus xəbər verir ki, onlar kətandan və ya marmot xəzindən tikilmiş paltarlar və keçi dərisindən geyimlər geyinirdilər.

Ammianus bildirir ki, Hunların binaları olmamışdır, lakin onların hərəkəti barədə qeydlərində Hunların çadır və vaqona bənzər obyektlərə sahib olduğunu yazır. Maenchen-Helfen hesab edir ki, hunların "keçə və qoyun dərisindən çadırları" var idi:

Priskus bir dəfə Attilanın çadırı barədə yazır və jordanes məruzə edir ki, Atilla ipək çadırda oturur. Hər bir halda, V əsrin ortasından etibarən Hunlar daimi odundan hazırlanmış evlərə sahib idilə.

Maenchen-Helfen bu evlərin Gotik üslubda tikildiyini bildirir.

Hunların yaşadıqları yerlərdən biri də müasir Azərbaycan ərazisinin də yerləşdiyi Qafqaz bölgəsi idi. Azərbaycanda aşkarlanmış bəzi arxeoloji abidələrdə müşahidə edilən dəfn adətlərinin bəziləri ənənəvi Hun dəfn adətlərinə bənzəməkdədir. Tarixçi Süleyman Əliyarlı erkən orta əsrlərdə müasir Azərbaycan ərazisində yaşamış hunlara misal olaraq bolqarları, buntürkləri və masaha hunlarını göstərməkdədir. O, Moisey Kalankatlının kitabında Hon adının çəkilməsini bildirir və digər tarixçilərdən fərqli olaraq Hunları Xəzərlərlə eyniləşdirməyib ayrı siyasi qurum olduqlarını iddia edir. Hətta bir zamanlar Dərbənd şəhərinə hun qapısı da deyilmişdir. Elə V əsrdə buradan hücum edən Hunlar Qafqaza daxil olmuş və xeyli irəliləmişdirlər. Azərbaycanın Şəmkir rayonunun Hacıvəlilər nakropolundan tapılmış diskşəkilli tapıntının at bəzəyi olması ehtimal edilir. Bu əşyanın ən yaxın analoqu şimal-şərqi Qafqazın IV-V əsrlərə - hun dövrünə aid kurqanlardan birində aşkar edilmişdir. Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşən Larican kurqanlarından 1 nömrəli kurqanda (Culfa şəhərindən 30 km şimalda yerləşir) at cəsədinin bütövlükdə qoyun və keçi kimi müxtəlif qurbanlıq heyvanlarla birlikdə şərq-qərb istiqamətində basdırıldığı görünür. Qəbirin bir küncündə atın basdırılması xüsusilə skiflərə və hunlara xas ənənə olub və ümumiyyətlə bütün kurqanlarda bu qaydaya əməl olunmuşdur.

•  
  Hun at bəzəkləri dəsti. IV əsrə aiddir.
•  
  Hun bilərziyi. V əsrə aiddir.
•  
  Hun dövrünə aid gümüş saç bəzəyi.
•  
  Hun oval fibulası. IV əsrə aiddir.
•  
  Hun bilərzikləri cütü. V əsrin əvvəllərinə aiddir.
•  
  Gepid şahzadəsinin yəhərindəki Hun bəzəyi.
•  
  Hun at başı motivli fibulası.
•  
  Hun ayaqqabı toqqası.
•  
  Hun diademi
•  
  Tisa çayı kənarında tapılmış Hun qazanı.
•  
  Qızıl Kaja dağındakı mağarada tapılmış petroqlif. Güman edilir ki, Hun və ya Xionqnulara aid petroqlifdə qazanlı ritual təsvir edilmişdir. Yer Yenisey bölgəsində yerləşməkdədir.
•  
  Danub bölgəsində yerləşən Dunauyvaroşda tapılmış və V əsrə aid maskalar.

• Avropa Hun dövləti
• Hunlar

• Murray Dahm; Giuseppe Rava. . Bloomsbury Publishing. ISBN 9781472852038.
• Elemér Illyés. . East European Monographs. 1988. ISBN 9780880331463.
• Hyun Jin Kim. . Cambridge University Press. 2013. ISBN 9781107067226.
• Scott Fitzgerald Johnson. . Oxford University Press. 2015.
• Ian Hughes (2019). Attila the Hun Arch-Enemy of Rome. Pen & Sword Books. ISBN 9781473890329. . Pen & Sword Books. 2019. ISBN 9781473890329.
• Michael Maas. . Cambridge University Press. 2015. ISBN 9781107021754.
• Zsofia Masek. A Fresh Look at Hunnic Cauldrons in the Light of a New Found from Hungary. Hungarian Academy of Sciences. 2017.
• Jianjun Mei. . 2002.
• Otto J. Maenchen-Helfen. . University of California Press. 2022. ISBN 9780520357204.
• . 67. Eurolingua. 1995.
• Dana Arnold. . Wiley. Arnold, Dana; Facos, Michelle (eds.). 2018. ISBN 9781118856338.
• Zərövşən Hüseynli. (PDF). 2018.
• Toğrul Xəlilov. Milli-mənəvi dəyərlərimizin arxeoloji materiallarda əksi. Bakı: Azərbaycan Arxeologiyası. Qüdrət İsmayılzadı. 2011.
• E. A. Thompson. . Blackwell Publishers. Peter Heather (ed.). 1996. ISBN 978-0-631-15899-8.
• Peter Heather. The fall of the Roman Empire : a new history of Rome and the barbarians. New York: Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-515954-7.
• John Man. Attila: The Barbarian who Challenged Rome. New York: St. Martin's Press. 2005. ISBN 9780553816587.
• Süleyman Əliyarlı. (PDF). 2009.
• A.A.Hacıyev. (PDF). 2009.
• Müseyibli və Axundova. (PDF). 2007.
• Ghouchi.A. Larican Kurganlarının Seramik Buluntuları Işığında İran Azerbaycanının Çevre Kültürlerle İlişkileri. Ankara. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı. 2019.
• Hejeberi.N. Khudaferin Bölgesinde Birinci sezon Kazı Çalışmaları. Tehran. Kültürel Miras ve Terbiyet Müderris Üniversitesinin Ortak Araştırma Projesi. 2007.