Hind-Het fərziyyəsi
Hind-Het və ya Hind-Anadolu; İndiyə qədər mövcud olmuş bütün Hind-Avropa və Anadolu dilləri də daxil olmaqla vahid Hind-Avropa termininə ekvivalent bir model olaraq, ilk dəfə 1926-cı ildə Amerika dilçisi "Edqar H. Sturtevant" tərəfindən təklif edilmişdir və sırf hipotetik dil ailəsidir.
| Hind-Het fərziyyəsi | |
|---|---|
| Takson | — |
| Areal | — |
| Təsnifat | |
| Kateqoriya | ??? |
| Tərkib | |
| — | |
| Dil qrupunun kodları | |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-5 | — |
Termin; "Hind" prefiksi isə Hind-Ari və ya İran hissəsinə aid deyil, yalnız ənənəvi "Hind-Avropa" termini üçün simvolikdir, "Het" hissəsi isə bütövlükdə Anadolu dil ailəsini öz ağuşuna alır.
Edgar H. Sturtevant; O, qeyd edir ki, het (Anadolu dilləri) proto-Hind-Avropa dilinin (PHA) yenidən qurulmuş formalarından daha çox arxaik xüsusiyyətlər nümayiş etdirirdi və ola bilsin ki, "proto-hind-avropa"dan əvvəlki, primitiv (ilkin) mərhələdə ayrılıb.
Anadolu dilləri üzrə mütəxəssis olan dilçi Haig C. Melchert isə digər tərəfdən, belə fikirləşir ki[1], "hazırkı trend olan Proto Hind-Avropa dili təkamül etmiş, Anadolunun ibtidai icma quruluşu dövründəki yaşayan insanları proto Hind-Avropa dilində danışan cəmiyyətin qalan hissəsindən böyük ölçüdə təcrid olunmuşdurlar və bir çox ümumi dil yenilikləri xüsusiyyətlərini isə bölüşməmişdirlər". Oxşar bir formada Het və Anadolu "əmiuşaqlarının" "proto-Hind-Avropadan əvvəlki" zamanın çox erkən mərhələsində ayrılaraq, digər Hind-Avropa dillərində itirilmiş olan arxaizmləri mühafizə edərək saxladığı bildirilmişdir[2].
Hind-Het fərziyyəsinin tərəfdarları iddia edirlər ki, ayrılma Hind-Avropa dillərinin qalan bütün qollarının yayılmasından bir neçə min il əvvəl, ehtimal ki, e.ə. VII minillikdə olduğunu iddia edirlər. Bu kontekstdə, Anadolu qolunun ayrılmasından əvvəlki proto dilin "Proto Hind-Het" (PHH) adlandırılması məqsədəmüvafiqdir. Müvafiq olaraq, bütün sonrakı qolları birləşdirən proto-dil növbəti bölünmə qoluna (bəlkə də Tohar) qədər "Proto-Hind-Avropa dili (PHA)" adlandırıla bilər.
Bu terminologiya məsələsi olsa da, Hipotez; Anadolu dillərinin Hind-Avropa dilləri və onların geriyə qalan qolları ilə son genetik əlaqəsini müzakirə etmir, yalnız zaman fərqlərinin böyüklük sırasını və xronologiyasını vurğulayır.
Dilin sirləri açıldıqdan dərhal sonra Het və Anadolu dilləri Hind-Avropa dilləri kimi təsnif edilmiş, Hind-Avropa dilçiliyi daxilində ənənəvi olaraq Anadolu qolunun digər qollardan daha əvvəl ayrıldığı haqqında güclü bir ittifaq mövcuddur. Kurqan fərziyyəsi çərçivəsində parçalanmanın eramızdan əvvəl 4000-ci illərdə baş verdiyi təxmin edilir.
Het dilində sonralar bu təsnifatın uyğunsuzluğuna səbəb olmuş bir çox arxaik elementlər aşkar edilmiş, və Het dilinin qədim xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, "Proto Hind-Avropa" (PHA) dili kimi müqayisə edilmişdir. Hind-Het nəzəriyyəsinə görə (PHA) və Anadolu qolu ümumi "Hind-Het" əsas dilindən təxminən eramızdan əvvəl 7000-ci ildə ayrılmışdır, bu tarix problemlidir, çünki ən erkən Het mixi yazı lövhələrindən 5000 il əvvələ və ilk Sanskritcədən 6000 il əvvələ aiddir. Bununla belə, bu seçim bütün Hind-Avropa xronologiyasını, eləcə də qəbul edilmiş PHA-nın linqvistik görüntüsünü təhrif etdiyi üçün rədd edilmişdir.
Anadolu dillərinin tamamilə yox olması fərziyyəsi də problemlidir, ilk növbədə bəzi əsas ümumi "(Aorist — geniş zaman/müddətə və ya başa çatdırılmağa istinad etmədən bir hərəkəti ifadə edən, felin həmişə edildiyini və hal-hazırda da edilmiş olduğunu və ya ediləcəyini bildirən bir fel kateqoriyası)" xüsusiyyətləri ilə, birinci yunan dili olmaqla erməni dili[3] və tohar dilləri bağlıdır[4].
İsimlərin nümunəvi paradiqmalarında qadın cinsinin olmaması, "canlı" ümumi cins və "cansız" steril cins arasında bölünmə, aşağı səs sistemi, iş sisteminin həddindən artıq sadəliyə meyilliliyi, daha az tipik Hind-Avropa söz ehtiyatı və başqa cəlbedici xüsusiyyətləri ilə bir-birini əvəz edən və laylı arxaik dağıntı kimi xüsusiyyətlər; gələcək inkişafın özəyi kimi və ya sadəcə olaraq tipoloji cəhətdən yad bir mühitdə, bəlkə də köç yolunda və ya Anadoluda məskunlaşmadan sonrakı uzunmüddətli təmaslardan irəli gəlməsi kimi şərh edilmişdir[5].
Hind-Het fərziyyəsinin mühüm arqumentlərindən biri də bir çox Hind-Avropa terminologiyasının, (kənd təsərrüfatının beşiyi olan Anadoluda), xüsusən də Het dilindəki kənd təsərrüfatına aid sözlərdə mühafizə edilib saxlanmasıdır. "Qırtlaq nəzəriyyəsi" sübut etmişdir ki, bir çox əlavə nəfəs (Spirant) sürtünmələri və dayandırma sistemləri Anadolu dilləri içərisində, yalnız Het dilində sağ qalmışdır. Anadolu dilləri (PHA)-dan miras qalan üç əks dayandırma samit sırasını ikiyə endirir.
Fərziyyənin əleyhdarları ümumiyyətlə Anadolu dəlillərinə çox üstünlük verildiyini düşünürlər. Tənqidçilər hesab edirlər ki, Anadolu qrupu "bütün digər Hind-Avropa"nın bərabər bir qolu kimi deyil, Hind-Avropa dil ağacının digər dil qrupları ilə eyni səviyyədə olmalıdır. Başqa bir fikir bundan ibarətdir ki, Anadolu sub qrupu proto-hind-avropa dilindən nisbətən gec, ari dili ilə eyni vaxtda və hətta yunan-erməni qolunun ayrılmasından sonra ayrılmışdır, xüsusilə fransız Hind-Avropa tədqiqatları məktəbində geniş yayılmış üçüncü görüşə görə ümumi olan qeyri-satem dillərində mövcud oxşarlıqlar (Anadolu dili də daxil olmaqla) xüsusi əcdad qohumluğunu göstərməkdənsə, onların Hind-Avropa dil zonasındakı mövcud mövqeyi və həmçinin erkən ayrılmaları ilə bağlıdır[6].
Qədim Avropa dilləri üzrə mütəxəssis, katalon linqvistik İqnasio Xavyer bildirir ki, "digər Hind-Avropa dilləri ilə müqayisədə Anadolu dillərindəki bəzi hadisələrin arxeologiyasını mühakimə etmək çətindir, lakin hadisələrin ümumi ardıcıllığı Hind-Het fərziyyəsi altında daha inandırıcı izahat verir, digər fərziyyələr çərçivəsində isə, bəzi hadisələr və proseslər izaholunmaz olaraq qalır"[7].
PHA fellərinin paylanmasının hesablanması indiyə qədər Hind-Het fərziyyəsini təsdiq etməmişdir[8].
Hint-Het dili, e.ə 7000-ci illər ətrafında Anadolu dilləri və Proto Hind-Avropa qollarına ayrılmışdır. (PHA) üçün inkişaf müddəti ənənəvi model ilə eyni qalmağa davam edir.
| Hint-Het | |||||||||||||
| Anadolu dilləri | Proto Hind-Avropa | ||||||||||||
Ənənəvi modeldə, əsas Hind-Avropa dilləri, (PHA) əsas dili formalaşdıraraq yaradılmışdır. Linqvistik fərqlənmə e.ə. 3000-ci illərə qədər gedib çıxır.
| Proto-Hind-Avropa dili | |||||||||||||||||||||||||||||
| Anadolu dilləri | İtalo-Kelt və Tohar | Baltik-slavyan-German | Aryan-Yunan-Erməni | ||||||||||||||||||||||||||
- ↑ Melchert, 2012. səh. 7.
- ↑ Jasanoff, 2003. səh. 20 with footnote 41
- ↑ Britannica 15th edition 22:593
- ↑ Adams, Douglas Q.; Lane, George S. The Tocharian problem // Preece, Warren E.; Goetz, Philip W. (redaktorlar ). Tocharian languages. Encyclopædia Britannica. 22 (15th). 2010. səh. 667. ISBN 978-1-59339-292-5. 2022-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-23.
- ↑ Britannica 15th edition, 22 p. 586, 589, 593
- ↑ Britannica 15th edition, 22 p. 594, "Indo-Hittite hypothesis"
- ↑ "Anatolian Languages and Proto-Indo-European | Ignasi-Xavier Adiego Lajara - Academia.edu". 2021-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-23.
- ↑ H. J. Holm (2008) used a digital version of the most up to date and acknowledged Indo-European dictionary, the "Lexikon der indogermanischen Verben" (Rix et al. 2002, second edition)- referred to as "LIV-2" — capitalizing on the linguistic commonplace that verbs are borrowed to a much lesser degree than nouns