Şimali Qafqazda Anttübə (anttəpə) təpə adı ilə mənaca eynidir. Qədim türk dillərində anta, anda, andit- "izləmək", "keşik çəkmək" sözündəndir. Anta, anda dedikdə qaraulxana nəzərdə tutulur. Keçmişdə antalar (andalar) müəyyən bir ölkənin, əyalətin, elin (tayfanın) məskunlaşdığı ərazinin sərhədlərində gecələr keşikçilərin durduğu təpə yerlər idi. Keşikçi məntəqələri adlarındandır. Anta-(anda) sözündən düzəlmiş toponimlərin ( yaşayış məntəqə, dağ və təpə adlarının) qədim tarixi vardır. E.ə. VIII əsrdə Urartu çarının bir qaya yazısında Andamaniv və həmin əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Qızılüzən çayının hövzəsində Andia yaşayış məntəqə adları məlumdur. Şərqi Anadoluda Fərat çayının yuxarı axınında, onun sol sahilində Andit kənd, Şimali Qafqazda Stavropol quberniyasında Andi-Aqigöl və Andçay, Dağıstanda Andi dairə adı, And göysu çayının adı və Qunib dairəsində Andi kəndi. Naxçıvanda Əndəmiç toponimləri də bu sözdən düzəlmişdir. Kalankatlının "Albaniya tarixi"ndə Albaniyada Arsakda (Yuxari Qarabag) handu ( əvvəlinə ermənicə yazılışda "h" səsi əlavə edilmişdir) məntəqə adı çəkilir ( III kitab, 19-cu fəsil). Andu qalasu albanların xristian hissəsinin hökmdarı Səhl oğlu Adarnaseh tərəfindən IX əsrin ortalarında tikilmişdi. (Həmin hökmdar ərəb tarixiçsi Təbərinin əsərində Aderners ibn Saq əl-Xaçini adlanır və onun 855-ci ildə tutulub Ərəb xilafətinin mərkəzi Samirəyə aparıldığı göstərilir). Yuxari Qarabagda Xotavəng monostırının XII əsrə aid kitabəsində bu qala handaberd (Handqala, əsli And qala) adlanır. Bu qalanın adı ilə adlanmış kənd Hand adlanırdı. İndi Əsgəran rayonunda yerləşən bu kənd də 1828- 1830-cu illərdə İrandan gəlmə ermənilər yerləşdirildikdən sonra ermənicə Xantsk formasındadır. Albaniyada əhali türk mənşəli idi, əks halda türkmənşəli anta, anda sözü qala adında əksini tapa bilməzdi. İrəvan əyalətində (Vedibasarda) Andi və Dərəçiçək mahalında Andi kənd adları barədə.

Arsak

Haband

2017-08-06 at the Wayback Machine

1. B.Budaqov,Q.Qeybullayev Yuxarı Qarabağın Toponimləri