Həzrət Urtenov

Həzrət Urtenov(1907–1955) —qaraçaylı şairi.

Həzrət Urtenov
Doğum tarixi	1907
Vəfat tarixi	1955
Vəfat yeri	SSRİ
Fəaliyyəti	yazıçı, şair
Əsərlərinin dili	Qaraçay-balkar dili

Həyatı

Həzrət Urtenov qaraçay poeziyasının banilərindən biridir. O, Böyük Qaraçaydakı Kart Yurd (Kart-Curt) aulunda doğulduğundan əksər əsərlərini "Həzrət Kart-Yurdlu" təxəllüsu ilə yazmışdır. Doğma aulda mədrəsədə təhsil aldıqdan sonra, elə oradaca ibtidai məktəbi rus dilində başa vurub Simferopolda Krım-Tatar Pedaqoji Texnikumunda təhsilini (1926) davam etdirib. Ərəb, rus və bir sıra türk dillərini (qumux, Krım-tatar və s.) mükəmməl bilirdi. XX əsrin 20-ci illərindən Həzrət Urtenov Krım ədəbi həyatı ilə yaxından bağlı olur. Bu bağlılıq gənc H. Urtenovun istedadanın daha da çiçəklənməsinə və inkişafına kömək etməklə, onun poetik ustalığının formalaşmasında mühüm rol oynayır. Pedaqoji Texnikumda yerliləri – qaraçay şairi Həsən Bostanov və malkar şairi Səid Şahmurzayevlə birgə təhsil alır. Adları çəkilən bu ziyalılar arasındakı dostluq ömur boyu möhkəmləndirilib və inkişaf etdirilib. Qaynar Krım mühiti, burada vətənpərvər ruhlu insanlarla ünsiyyət, iştirak etdiyi ədəbi-bədii dərnəklərdə olan istedadlı tələblərlə apardığı diskussiya və mübahisələr Həzrətin dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təkan verir. İlk şeirlərini Həzrət Urtenov Krıma, Bağçasaraya həsr etmiş və bu mövzuda coxsaylı maraqlı poetik nümunələr ortaya qoymuşdu.

Həzrət Urtenovun yaradıcılığında 20–30-cu illər qaraçay poeziyasının xarakterik motivləri öz əksini tapmışdı. Bu motivlər sırasında şeirin təbliğati xarakteri, sosial irəliləyişlər, yeni insanın formalaşması, sənətkarın daxili aləmində gedən dəyişikliklər, şair, şeir, sənət haqqında mülahizələr və düşüncələr var. Bu baxımdan onun "Başladım", "Qələmlə dəftərə", uşaqlıqla bağlı şeirlərə yer verməsi səciyyəvidir. Onun 1927-ci ildə işıq üzü görmüş "Yeni nəğmələr" ("Canqı cırla") ilk şeirlər məcmuəsində məhz bu mövzulara geniş yer verildiyinin şahidi oluruq. Həzrət Urtenov yaradıcılığına ərəb ədəbiyyatının təsir göstərməsi də təsadüfi hesab edilməlidir. Çünki milli ziyalıların daha böyük qismi uzun muddət ərzində ərəb mədəniyyəti və ərəb qrafikalı ədəbiyyatdan istifadə etməklə yaradılır, inkişaf etdirilirdi. Həzrət Urtenovun da yaradıcılığı elə bu istiqamətdə – Şərq poetik ənənələri mustəvisində formalaşır, ilk şeirləri üslub tamlığı və kompozisiya bitkinliyi ilə diqqət cəlb edirdi. İlk bədii nümunələrdə şair Şərq və turk xalqları poeziyası ilə zəngin olan ənənələrdən – didaktik uslubdan daha çox istifadə edirdi. H. Urtenov yaradıcılığa hələ on iki yaşından başlamışdı. 1926-cı ildə "Taulu Casau" ("Dağlı həyatı") qəzetində onun ilk şeiri nəşr olunur, 1937-ci ildə isə o, haqsızcasına 30 yaşında repressiyaya məruz qalır. Ancaq 1926-cı ildən 1937-ci ilə qədər Həzrət Urtenovun yaratdıqları da az deyil. Həzrət Urtenov coxşaxəli yaradıcılıq diapazonuna malik bir ziyalı kimi qaraçay xalqının tarixi yaddaşına şair, tərcuməçi, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin toplayıcısı , tərtibçisi və onları nəşr etdirən mütərəqqi fikirli bir ziyalı kimi həkk olunub.

H. Urtenovun yaradıcılığı hələ onun ədəbi fəaliyyətə başladığı ilk dövrlərdən diqqəti cəlb etmişdi. Belə ki, hələ onun qəzet və jurnal səhifələrində nəşr olunan əsərləri haqqında yazılarda və rəylərdə şairin yaradıcılığına rəğbət ifadə olunurdu. Dövrün tanınmış jurnalisti İslam Qaraçaylı "Qaraçay yazıçıları və şairləri" məqaləsində (1929-cu il "Yoxuşlar" jurnalı) Həzrət Urtenovu istedadlı şair kimi qiymətləndirir. V. Cernışov (4,183) "Qaraçay və Cəpkəz yazıçıları" məqaləsində Həzrət Urtenovun nəşr olunmuş ikinci poetik məcmuəsindən danışır. X. O. Laypanov isə H. Urtenovun "Safiyət" poemasına maraqlı bir resenziya yazaraq "Qızıl Qaraçay" qəzetinin səhifələrində çap etdirir. Bu poemanı X. Laypanov qaracay ədəbiyyatı tarixində mühüm hadisələrdən hesab edir. U. Əliyev Həzrət Urtenovun "Bu gün öldu" ("Бюгюн елдю"…), "Sənsiz" ("Сенсиз"), "Doğuldu ki ölməsin" ("Tуугъанды oл eлмезге") kimi şeirlərini mükəmməl poeziya nümunələri hesab edir. S. Lübarski isə "Qaraçay ədəbiyyatı" məqaləsində H. Urtenov yaradıcılığını təqdir edir. Adını çəkdiyimiz müəlliflər H. Urtenov yaradıcılığına ümumi qiymət versələr də, onun əsərlərinin ədəbi-estetik təhlilinə kifayət qədər geniş yer ayırıblar. Bu istiqamətdə aparılmış araşdırmalar sırasında P. İ. Baltinin hazırladığı "Həzrət Urtenovun yaradıcılıq yolunun dönuş nöqtəsi" oçerkində müəllif şairin yaradıcılıq yoluna ümumi şəkildə nəzər salır, onun əsərlərinin mövzu və problematikasını, şeirlərinin arxitektonikasını nəzərdən keçirir. H. Urtenov yaradıcılığına A. İ. Qarayevanın "Qaraçay ədəbiyyatı tarixininin oçerki" kitabında xüsusi bir fəsil həsr olunub və burada müəllif Urtenovun yaradıcılıq təkamülünə, dil və üslub xüsusiyyətlərinə, poeziyasında ənənə və novatorluq məsələlərinə toxunub.

H. Urtenovun yaradıcılığına küll halında baxış K. Ortabayevanın "Həzrət Urtenov. Həyat və yaradıcılığı" monoqrafiyasında əksini tapıb. Müəllif burada ardıcıl olaraq şairin şəxsiyyətini və yaradıcılıq simasını, lirikasını və poemalarını ciddi təhlillərə cəlb etməyə müvəffəq olub. Həzrət Urtenovun yaradıcılığı 20–30-cu illər qaraçay ədəbiyyatının təşəkkülü və onun inkişafındakı ümumi proseslərlə birbaşa əlaqədədir. H. Urtenovun poetik üslubunun əsas xüsusiyyətləri də xeyli dərəcədə onun yaşayıb- yaratdığı mərhələ ilə şərtlənir. Odur ki, qaraçay ədəbiyyatının təşəkkülündən danışdıqda H. Urtenovun yaradıcılıq irsinin öyrənilməsi həm də qaraçay poeziyasının təşəkkül dövrü, onun spesifik cəhət və xüsusiyyətləri, ədəbiyyatın özünün təşəkkületmə qanunauyğunluqları ilə bağlıdır. H. Urtenovun ömrü o, hələ də mükəmməl sənətkar kimi formalaşmadığı bir dövrdə qırıldı, şair öz poetik "mən"ini kifayət qədər ifadə edə bilmədi. Təəssüf ki, elə buna görə onun çoxsaylı fikir və düşuncələri, janr və üslub axtarışları sona qədər açılmamış qaldı. H. Urtenovun ədəbi taleyinin yarımçıqlığı onun yaradıcılığının təhlilini də cətinləşdirir. Bundan savayı H. Urtenovun poetik dili, onun obrazlı təfəkkürü qaraçay dilinin, onun üslubi ənənələrinin, spesifik bənzətmələr, idiomatik ifadələri ilə üzvü surətdə bağlıdır. Bütün bunlarla yanaşı Həzrət Urtenovun poeziyası qaraçay ədəbiyyatının təşəkkülü dövrünün maraqlı səhifələrindən olmaqla, bu gün də araşdırılmağa tamamilə layiqdir.

H. Urtenovun "Taulu Casau" qəzetində nəinki şeirlərlə, həm də publisistik məqalələrlə çıxış edib. Satirik və jurnalist ruhlu felyetonlarda H. Urtenov mürtəce və avam cəmiyyəti tənqid atəşinə tuturdu. Bütün bunlarla yanaşı H. Urtenov yazıçı kadrlarının inkişafı işinə də xeyli dərəcədə təkan verirdi. Vilayət qəzetində ədəbi şöbənin müdiri kimi işləməklə, o, müəlliflərə konkret məsləhət və tənqidi baxışları ilə himayədarlıq edirdi. 30-cu illərdə Moskvada təhsilini başa vurub Qaraçaya qayıtmış M. Hazgeriyev qeyd edir ki, "Qızıl Qaracay" qəzetinin gənc əməkdaşları Yunus Urusov, Həzrət Baboyev, Əminət Urusova, Zəkəriyyə Caqarov və o, Həzrət Urtenova qarşıya çıxan bütün çətinliklərlə bağlı müraciət etmiş, ondan kifayət qədər məsləhətlər alıblar. Həzrət Urtenov həm də səriştəli redaktor olub. Qaraçay şairi Osman Xubiyevin ilk kitabını edən Urtenov əsər uzərində böyuk iş aparıb. Xalq yaradıcılığı nümunələrinin – atalar sözu və zərbi məsəllər, əfsanə və nağıllar, nəğmə və tapmacaların toplanması H. Urtenov yaradıcılığının tərkib hissəsi idi. O, Nasr Xocanın (Molla Nəsrəddinin- N. T) həcmcə kiçik, məzmunca dərin və maraqlı lətifələrini toplayaraq türk xalqlarının bu əfsanəvi qəhrəmanın analoji obrazını qaraçayların gözü qarşısında yetərincə canlandırmışdı. 1931-ci ildə "Nasr Xoca lətifələri"ni ("Haсра Ходжаны хапарлары") nəşr etdirərək oraya sosial-ictimai və ideya-məzmun baxımdan daha ifadəlilərini daxil etmişdi. 5 il sonra H. Urtenov "Nəsr Xoca lətifələri"ndəki nümənələrin sayını iki dəfə artıraraq, 400 lətifəni oxucuların ixtiyarına vermişdi. H. Urtenov tərcüməci kimi də kifayət qədər geniş fəaliyyət göstərib. 1932-ci ildə H. Urtenov osetin yazıçısı Dmitri Kusovun "Məryəm" pyesini qaraçay dilinə tərcümə edib. Tərcümə olunduqdan sonra "Məryəm pyesi" Qaraçayda olan çoxsaylı bədii özfəaliyyət dərnəklərinin repertuarına daxil edilmişdi.

Həzrət Urtenov hec bir halda Şərq didaktizmi ənənələri çərçivəsində qapanıb qalmırdı, get-gedə onun ədəbi fəaliyyətində, əsərlərində realist cizgilər özünü daha çox əks etdirməyə başlayırdı. Bu baxımdan onun yaradıcı ənənəsi Şərq poeziyasının xüsusiyyətlərini yeni dövrün çalarları ilə üzvü surətdə birləşdirirdi. Şairin "Bu hiyləgər", "Əfəndi və ölüm", "Qaraçay toyu" və digər əsərlərini oxuduqda bu cəhət daha apaydın nəzər çarpır. İstedadlı sənətkar hissi Urtenovda Şərq poeziyası ənənələrinin daha dərindən mənimsənilməsi ilə nəticələnirdi. Bu baxımdan onun Şərq və türk dünyasında mifikləşmiş Molla Nəsrəddin (Nəsr Xoca) lətiflərini ədəbi-bədii şəkildə işləməsidir. Xalq yumorunun incə detallarından geniş istifadə etməklə, lətifələri cilalayaraq, öz istedadının, təfəkkürünün gücünə söykənərək özünün realist sənətkar ustalığını artırmağa ciddi səy göstərirdi.

Urtenovun ikinci ("Azadlıq qığılcımı"), ücüncü ("Şeirlər və poemalar") məcmuələrində İssa Qaragetov kimi 20–30-cu illər poeziyasının xarakterik xüsusiyyətlərini əks etdirməyə calışdığının şahidi oluruq. Şairin yaradıcılığında dövrün poetizasiyası, sosial pafos, obrazlar sistemi, himn intonasiyası, ritm enerjisi aydın görunür. Əgər şairin ilk əsərlərində yeni intonasiya, yeni ritm səthi hiss olunurdusa, bu cəhət sonralar şairin bütün poetikasının canına, qanına hopur və o, öz intonasiya imkanlarını genişləndirirdi. Bu, həm də şeirdə qafiyənin rolunun güclənməsinə, qaraçay şeirinin daha çevik, daha emosional, daha zəngin və təsirli olmasına kömək edirdi. H. Urtenov şeirlərinin süjetini maraqlı qurmaqla, aydın və lakonik janr rəngarəngliyi, canlı xarakterlər yaradırdı. Bu baxımdan şairin "Bizim baba", "Yadımdadır", "Ovçular" və digər şeirləri səciyyəvidir.