Həvari Yəhya bazilikası
Həvari Yuhənna bazilikası — Türkiyədə tarixi Efes şəhərinin xarabalıqları yaxınlığında yerləşən bazilika formalı məbəd qalıqlarıdır. Bazilika VI əsrə Bizans imperatoru I Yustinianın göstərişi ilə inşa edilmişdir. Kilsənin memarlığı Konstantinopoldakı Müqəddəs Həvarilər kilsəsinin memarlığı əsasında işlənmişdi.[1]
| Həvari Yuhənna bazilikası | |
|---|---|
 Bazilikanın dövrümüzə çatmış xarabalıqları | |
 | |
| 37°57′09″ şm. e. 27°22′04″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Şəhər | İzmir |
| Yerləşir | Səlcuq |
| Tikilmə tarixi | VI əsr |
| Üslubu | Bizans memarlığı |
| Uzunluğu |
|
| Eni | 30 m |
|
|
|
 Bazilikanın planı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bazilikanın xarabalıqları Türkiyənin İzmir ilinin Səlcuq şəhəri yaxınlığındakı Ayasuluk təpəsi üzərində, Efez şəhəri xarabalıqlarından 3.5 km aralıda yerləşir.[2]
Həvari Yuhənna bazilikası haqqında az məluat vardır, binanın təsvir edildiyi yeganə tarixi mənbə Qeysəriyyəli Prokopinin yazdığı “Yustinianın binaları” əsəridir.[3] O, yazır:
|
Efes şəhərinin üstündə heç bir yaşıllığı olmayan və sərt qayalarla əhatə olunmuş düzən ərazi yerləşir, oranın torpağı o qədər şorandır ki, hətta qulluq etdikdə belə həin torpaqda nəsə yetişdirmək mümkün deyil. Həmin ərazidə yadellilər tərəfindən Həvari Yuhənnanın şərəfinə kilsə inşa edilmişdi; həmin həvari Rəbbin təbiətini özünəməxsus şəkildə izah etdiyinə görə “İlahiyyatçı” adlandırılırdı. Çox qədim olduğuna görə dağılaraq xarabalığa çevrilmiş həmin kilsənin yerində İmperator Yustinianın göstərişi ilə böyük və gözəlliyi sözlə ifadə edilməyəcək qədər çox olan, imperiya şəhərindəki bütün Həvarilərə həsr edilmiş kilsəni xatırladan yeni kilsə inşa edilmişdi... Qeysəriyyəli Prokopi - “Yustinianın binaları”[4]
|
|
Kilsənin inşasına 548-ci ildə başlanılmış və inşaat işləri 565-ci ildə tamamlanmışdır.[3] Kilsəyə yepiskop Efesli Hipati rəhbərlik edirdi. Kiçik Asiyada nadir hallarda iri inşaat işləri aparılsa da, dövrünün ən nüfuzlu kilsə nəzəriyyəçisi və yazıçısı olan Hipati Yustiniana təsir edərək Həvari Yuhənnanın məzarı və məzar üzərində inşa edilmiş kilsənin bərpa edilməsi üçün vəsait ayırılmasına nail ola bilmişdi.[5]
Prokopinin “Gizli Tarix” əsərində qeyd etdiyi kimi, tamamlandıqdan sonra bina dövrünün ən böyük kilsələrindən biri olmaqla yanaşı həm də mühüm ziyarətgaha çevrilmişdi:
|
|
...Həvari Yuhənnanın ən müqəddəs və böyük hörmətə malik ziyarətgahına...[6] |
|
Məşhurluğuna baxmayaraq, İlahiyyatçı Yuhənna kilsəsininn inşa edilməsindən sonra, təxminən IX əsrdən etibarən kilsə haqqında mənbələrdə məlumat verilmir.[7]
Bazilikanın inşasında bişmiş kərpic və yaxşı yonulmuş ağ daşdan istifadə olunmuş[3], günbəzin ağırlığını saxlamaq üçün sütunlar mərmərdən hazırlanmış və ya mərmərlə üzlənmişdi.[5] V əsrdən etibarən altara yaxın traveya üzərində taxta tavanlı qüllə də ucaldılmışdı.[3]
Həvari Yuhənnanın məzarı üzərində inşa edilmiş ilk ilk tikili mavzoley xarakterli olsa da, həm də kilsə kimi istifadə edilirdi. IV əsrdə I Feodosinin hakimiyyəti dövründə mavzoley üzərində kiçik həcmli bazilika inşa edilmişdi. İki əsr sonra inşa edilmiş həmin bazilika xaraba vəziyyətə düşmüşdü və buna görə də I Yustinian onun yerində daha böyük bir bazilikanın inşa edilməsinə göstəriş verir.[8] Feodosinin bazilikası 246x213 fit ölçüyə malik olsa da, Yustinianın bazilikası 428x213 fit ölçüyə malik idi.[8] Konstantinin Apostoleonu kimi Həvari Yuhənna bazilikası da planda yunan xaçı formasına malikdir.[3]
Kilsənin inşası imperiya sifarişi ilə həyata keçirilsə də, Efes sakinləri inşaat işində yaxından iştirak etmişdilər.[8] Mərmər dekorların bir hissəsi Konstantinopolda, bir hissəsi isə Efesdə hazırlanmışdı. Sütun altlıqları və nef kapitelləri Konstantinopol və ya Mərmərə adasındakı karxanalarda hazırlanmışdı. Bazilikanın şərq hissəsinin kapitelləri isə Konstantinopol kapitellərinin dizaynı və naxışı əsasında Efes ustaları tərəfindən hazırlanmışdı. II Yustinianın hakimiyyətindən sonrakı dövrdə də kilsənin bəzədilməsi davam etdirilmişdir.[9] Bu baxımdan II Yustin və II Tiberinin hakimiyyət dövrü daha əlamətdardır.[5]
Bazilikanın ən çox diqqət çəkən xüsusiyyəti onun şərq divarındakı tunel tağları arasında bərkidilmiş nəhəng apsidasıdır.[10]
Prokopi kilsə ətrafındakı torpaqların həddindən artıq şoran olduğunu və əkin üçün tamamilə yararsızlığını qeyd edir. Buna görə də, problemi həll etmək üçün Yustinian kilsə yaxınlığında akveduk da inşa etdirmiş, əsrlər ərzində həmin akveduk həm Efesin su ilə təmin edilməsi, həm də kilsə torpaqlarının suvarılmasında mühüm rol oynamışdır.[11]
Müqəddəs Həvarilər kilsəsi kimi Həvari Yuhənna bazilikası da xaçvari dizayna malikdir. Günbəzli bazilika olan kilsənin günbəzi mərkəzi kəsişmə nöqtəsində - xor, transept və nefin üzərində ucalırdı. Xaçın künclərində isə sütunlar üzərində daha kiçik dörd günbəz ucalır, beləcə beş günbəz binanın səmtlərini vurğulayırdı.[3] Damda beş günbəzin saxlanması üçün binanın içində çoxlu sayda iri sütunlar inşa edilmişdi.[5] Müqəddəs Həvarilər kilsəsi kimi Həvari Yuhənna bazilikası da standart elementlərin çoxaldılması və qısa slindrik tağların tətbiqi ilə sahənin genişləndirilməsi, beləliklə də xaçvari traveya yaradılması vasitəsiylə formalaşdırılmışdı.[3] Kilsənin günbəzləri mozaika ilə örtülmüşdü.[8] 548-ci ildə imperatriça Feodosiyanın ölümünə kimi Yustinianla yanaşı onun da monoqramı binalarda əks olunurdu.[3]
Binanın əsas qapısı “Təqib qapısı”[8] adlanandırılır, inşa edilmiş atrium divarları isə bazilikanı dörd bir tərəfdən əhatə edirdi. Divarlar boş olan və ya bastionlar kimi istifadə edilən qüllələrlə bərkidilmişdi.[12]
Bazilikanın şimalında Bakirə Məryəmin evini xatırladan altıbucaqlı vəftizxana binası olmuşdur. Vəftizxananın yanında düzbucaqlı plana və mərmər döşəməyə malik, apsidası mozaikalarla bəzədilmiş otaq var idi. Qapı kitabəsində binanın “sekreton” olması göstərilir ki, bu da yepiskopun hakim rolunda çıxış etdiyi vaxt orda oturduğu anlamına gəlir. Kitabədə həm də binanın inşasının Yohannesin yepiskopluğu dövründə tamamlanması bildirilir ki, bu da onun VI əsrdə tikilməsi anlamına gəlir.[5]
Kilsə daxilindəki tağlar mozaikalarla bəzədilmiş, divarlar və sütunlar isə rəngli mərmərlərlə üzlənmişdi. Döşəmələr də mozaikalarla bəzədilmişdi.[8] Döşəmə mozaikalarının dizaynı kilsənin ayrı-ayrı hissələrində fərqlənirdi və bu da bütün döşəməni örtən rəngarəng şərq xalçaları effekti yaradırdı.[8] Altarın altındakı bir neçə otaqlı sərdabədə isə Həvari Yuhənnanın məzarı yerləşirdi.[13] Altarın özündə isə 132-ci Psalmdan Yuhənnanın dili ilə səslənən XIV ayə yazılmışdır:
|
|
Bura mənim əbədi uyuma yerimdi, burada mən məskunlaşacam.[8] |
|
Kilsənin bəzi divarları isə freskolarla örtülmüşdü. Efes yepiskopu Hipatiy kilsələrdə rəsm istifadəsinə tərəfdar olması ilə məşhur idi. Müqəddəs Həvari bazilikasının inşasının tamamlanmasından sonra, onun daxili divarları müxtəlif müqəddəslərin təsvirləri, o cümlədən, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid səhnələrinin təsvir olunduğu rəsmlərlə bəzədilmişdi.[5] Rəsmlər arasında Məsihin Lazarusu diriltməsi və Məsihin Yustinian və Feodoranın başına tac qoyması səhnələri də var idi.[5] Bundan başqa ehtimal ki, kilsədə başqa epiqramlar, o cümlədən dövlət sifarişi ilə işlənmiş və kilsənin mənşəyini göstərən rəsmlər də var idi.[5]
İnanca görə Yerusəlimdən Efesə səfər edən Həvari Yuhənna ömrünün sonuna kimi bu şəhərdə yaşamışdır. Məhz həmin dövrdə İmperator Domisian onu Patmos adasına sürgün edir və beləcə Açılış (Apokalipsis) yazılır. Nerva imperator elan edildikdən sonra Yuhənna bağışlanır və Efesə qayıdaraq qalan günlərini orda yaşamağa davam edir.
Efesdə yaşadığı dövrdə Yuhənna həyatının sonuna kimi xristianlığı təbliğ etməyə davam edir. Əfsanəyə görə Həvari Yuhənnanın ölümündən əvvəl digər həvarilərlə birlikdə onu ziyarət etmiş Məsih demişdir:
|
|
Gəl əzizim, mənə və stolum ətrafında oturan qardaşlarına qoşul; vaxt çatmışdır,...gələn Bazar günündən sən daima mənimlə olacan.[14] |
|
Növbəti Bazar gününə kimi Həvari Yuhənna xristianlığın təbliğinə davam etmiş, bundan sonra isə ardıcıllarını məlumatlandırmışdır. Bundan sonra Kilsəsinin mağarasına girən Yuhənna irəliləmiş, lakin qəfildən içəri düşən işıq onun daha çox irəli getməsinə mane olmuşdur. İşıq yoxa çıxdıqda onunla birlikdə Həvari Yuhənna da yoxa çıxmışdır.[8] Konstantinin hakimiyyəti dövründə məzarın açılması bu əfsanəni təsdiqləmişdir; belə ki, məzardan hansısa qalıqlar və ya relikviya aşkarlanmamışdır.[8] Bu əfsanənin xeyrinə olan digər bir fakt isə bütün müqəddəslərinin relikviyalarının ən azı bir və ya bir neçə yerdə olması haqqında məlumat olsa da, Bakirə Məryəm və Həvari Yuhənnanın heç yerdə relikviyaları yoxdur.[8]
Həmçinin belə bir inanc yayılmışdır ki, Həvari Yuhənna ölməmişdir və məzarının altında yatır. Hər dəfə o nəfəs aldıqda altar ətrafında toz yaradır ki, bu da onu müqəddəsləşdirir.[15] Buna görə də manna adlandırılan həmin tozun xəstəlikləri sağaltdığına inanılır.[15]
Müqəddəs Yuhənna və “manna” haqqında əfsanə geniş yayılaraq çoxlu ardıcıl toplayır və bu hadisə Avqustin Avreliusun diqqətindən də yayınmır.[15] Sonradan yepiskop və müqəddəs olan anqlo-sakson Villibald da bu haqqda eşitmiş və sonradan ənənə halını almış ziyarəti həyata keçirmiş ilk şəxslərdən biri olmuşdur.[15]
Bütün orta əsrlər boyu hər il 8 may tarixində Həvari Yuhənnanın xatirəsinin yad edilməsi gününə minlərlə insan xristian dünyasının hər yerindən Efesə Yuhənnanın məzarını ziyarətə gəlirdi.[16]
Ziyarətçilər burdan boş əllə qayıtmırdılar. Həvari Yuhənnanın ziyarətinə gələnlər üçün mehtərələr hazırlanırdı.[17] Mehtərələrin üstündə müqəddəsin təsviri yerəşdirilirdi. Həmin mehtərələr məar ətrafında toplanmış tozun yığılması və sonradan ziyarətçilərin özü ilə aparması üçün istifadə edilirdi.[17]
- ↑ Dark, Ken and Ferudun Özgümüş. "New evidence for the Byzantine Church of the Holy Apostles from Fatih Camii, Istanbul". Oxford Journal of Archeology 21(4), 393 - 413, Published online 17 Dec 2002 Arxivləşdirilib 5 yanvar 2013 at Archive.today
- ↑ "St. John's Basilica". Ephesus/Selcuk/Turkey. EphesusSelcuk.com. January 29, 2011. October 15, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2018.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Yale University Press. 4th ed. illustrated. 1992. 553 pages. ISBN 978-0-300-05294-7 Page 242-244
- ↑ Procopius. The Buildings of Procopius. Loeb Classical Library. 1940. 2023-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-17.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Foss, Clive. Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City. Cambridge University Press. 1st ed. Illustrated. 1979 218 pages. ISBN 978-0-521-22086-6 Page 44, 89-92
- ↑ Procopius. The Secret History. Loeb Classical Library. 1935. 2023-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-17.
- ↑ Baldovin, F. John, S.J. (1987). The Urban Character of Christian Worship: The Origins, Development, and Meaning of Stational Liturgy. Orientalia Christiana analecta, 228. Rome: Pont. Institutum Studiorum Orientalium. ISBN 88-7210-127-1. p. 178.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zuzic, Marko. A Short History of St. John in Ephesus: The first and Greatest Metropolis of Asia The Cradle of the Hellenic Civilization A Nursery and Garden of Christianity The Second Province of God After Jerusalem with a precious Unique Common Christian-Moslem Shrine. Private Print: American Society of Ephesus 1st ed. Illustrated 96 pages Page 37-45
- ↑ Foss, Clive. Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City. Cambridge University Press. 1st ed. Illustrated. 1979 218 pages. ISBN 978-0-521-22086-6 Page 89-91
- ↑ Plommer, H. St. John’s Church, Ephesus. Anatolian Studies. Vol. 12, (1962), British Institute at Ankara. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/3642520 Arxivləşdirilib 2022-07-18 at the Wayback Machine pp. 121
- ↑ Foss, Clive. Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City. Cambridge University Press. 1st ed. Illustrated. 1979 218 pages. ISBN 978-0-521-22086-6 Page 92
- ↑ Mahmut Akok, R. M. Harrison, Kenan Erim, Selahattin Türkoglu, Kristian Jeppesen, Afif Erzen, Manfred Korfmann, R. Naumann, H. Vetters, Jacques Bordaz, Louise Bordaz, Peter Frei, Anneliese Peschlow, Paolo Verzone, U. Bahadir Alkim, Machteld Mellink, W. Müller-Wiener, W. Radt, M. Olivier Pelon, C. H. Greenewalt, Jr. and George F. Bass Recent Archaeological Research in Turkey Anatolian Studies Vol. 28, (1978), pp. 9-37 (article consists of 29 pages) Published by: British Institute at Ankara Stable URL: https://www.jstor.org/stable/3642742 Arxivləşdirilib 2022-07-18 at the Wayback Machine Page 212
- ↑ Otto F.A. Meindardus. St. Paul in Ephesus and the Cities of Galatia and Cyprus. Aristide D Caratzas Publishers Illustrated. 141 pages ISBN 978-0-89241-071-2 Page 110-112
- ↑ Zuzic, Marko. A Short History of St. John in Ephesus: The first and Greatest Metropolis of Asia The Cradle of the Hellenic Civilization A Nursery and Garden of Christianity The Second Province of God After Jerusalem with a precious Unique Common Christian-Moslem Shrine. Private Print: American Society of Ephesus 1st ed. Illustrated 96 pages Page 42
- ↑ 1 2 3 4 Foss, Clive. Pilgrimage in Medieval Asia Minor. Dumbarton Oaks Papers Dumbarton Oaks, Trustee for Harvard University. Vol. 56, (2002), pp. 129-151 : Stable URL: https://www.jstor.org/stable/1291859 Arxivləşdirilib 2022-07-18 at the Wayback Machine
- ↑ Yamauchi, Edwin. The Archaeology of New Testament Cities in Western Asia Minor. Pickering & I (January 1, 1981)Illustrated. 180 pages. ISBN 978-0-7208-0482-9 pp. 111
- ↑ 1 2 Anderson, William. An Archaeology of Late Antique Pilgrim Flasks. Anatolian Studies British Institute at Ankara: Stable URL: https://www.jstor.org/stable/3643040 Arxivləşdirilib 2022-07-18 at the Wayback Machine Vol. 54 (2004) pp. 79-93
- Basilica of St. John, Ephesus from sacred-destinations.com
- Photos from Saint John's Basilica from turkishtravelblog.com
- 140 Photo's on non-commercial site