Həlaib üçbucağı
Həlaib Üçbucağı (ərəb. مُثَلَّث حَلَايِب) — Misir və Sudan sərhədində 20,580 km² mübahisəli ərazi. XX əsrin demək olar ki, bütün ikinci yarısı Sudan tərəfindən idarə olunub. Hazırda Misirin nəzarəti altındadır. Coğrafi baxımdan mübahisəli ərazi Nubiyanın bir hissəsidir. Misir milli parkı Gebel-Elba "üçbucağın" ərazisində yerləşir. Burada neft ehtiyatları aşkar edilmişdir. Onun kimə məxsus olması BMT qətnamələri ilə müəyyən edilməyib. Təşkilatın hər bir üzv dövləti öz mülahizəsinə əsasən 1899 və ya 1902-ci il sərhədlərinin tanınmasından asılı olaraq mübahisəli ərazinin Misirə və ya Sudana aid olduğunu bildirir. Azərbaycan “Həlaib üçbucağı”nı Misirin bir hissəsi hesab edir. Bu ərazidə Misir və Sudan arasındakı sərhəd 22-ci paralel boyunca keçir. Əksər Qərb ölkələri, əksinə, 1902-ci il sərhədini tanıyır və "üçbucağı" Sudanın bir hissəsi hesab edirlər.[1][2]
| Həlaib Üçbucağı | |
|---|---|
| مُثَلَّث حَلَايِب | |
 | |
| 22°28′09″ şm. e. 35°31′23″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Misir |
| Region | Misir sərhədləri daxilində |
| Rayon | Həlaib |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaşayış məntəqəsi statuslu | Mübahisəli ərazi |
| Sahəsi | 20,580 km2 (7,950 sq mi) |
| Mərkəzin hündürlüyü | 251 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 1000 nəfər nəfər |
| Milli tərkibi | misirlilər və sudanlılar |
| Rəsmi dili | ərəb dili|ərəb |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
XVIII əsrin sonlarına aid xəritələrdə mübahisəli torpaqlar Nubiya əyalətinin (müasir Sudan ərazisi) bir hissəsi kimi göstərilib. XIX əsrin 20-ci illərindən etibarən Sudanın böyük hissəsi, o cümlədən Həlaib bölgəsi Misirin hakimiyyəti altına düşdü. XIX əsrin 70-ci illərdə Sudanda hakimiyyət faktiki olaraq Böyük Britaniyanın nəzarəti altına keçsə də, 80-ci illərin əvvəllərində Mehdiyyə üsyanı zamanı ingilislər yerli tayfalar tərəfindən ölkədən sıxışdırılıb çıxarıldı.
1898-ci ildə Böyük Britaniya və Misir Məhdiyyəliləri məğlub etdilər və 1899-cu ildə Sudanı öz kondominiumları elan etdilər. Beləliklə İngilis-Misir Sudanın yarandı. Ölkənin şimal sərhədi 22-ci paralel boyunca quruldu, Həlaib rəsmi olaraq Misirə verildi. 1902-ci ildə Böyük Britaniya birtərəfli qaydada sərhədi dəyişərək “üçbucağı” Sudana verdi.[3] Bu, sərhəd zonasında məskunlaşmış tayfalara məxsus ərazilərin bütövlüyünü təmin etmək məqsədi ilə edilmişdi. Eyni zamanda, ərazisi Terra nullius olan Bir Tavil Misirə verildi. İşğalçı Britaniya ordusunun faktiki mövcud olduğu, lakin o zaman de-yure müstəqil dövlət olan və Böyük Britaniya tərəfindən də belə tanınan Misirlə müvafiq müqavilələr bağlanmadı.
1914-cü il dekabrın 18-də Misir İngiltərənin protektoratına çevrildi. Protektoratlıq 28 fevral 1922-ci ildə İngiltərə tərəfindən birtərəfli qaydada ləğv edildi, lakin mübahisəli məsələləri həll edəcək dövlətlərarası müqavilə imzalamaq cəhdləri 1936-cı ilə qədər uğursuz oldu. 1936-cı il müqavilə layihəsi ilkin olaraq Sudanın Misirin payı ilə İngiltərənin nəzarətinə tam verilməsini nəzərdə tuturdu. Lakin müqavilənin son variantı 1899-cu il Sudan Konvensiyasının bərpası ilə Misirin Britaniya işğalının rəsmi sona çatmasını və İngiltərə-Misir dövlətlərarası ittifaqının yaradılmasını təmin etdi.
1951-ci il oktyabrın 15-də Misir parlamenti 1936-cı il İngiltərə-Misir müqaviləsinin və onunla birlikdə 1899-cu il müqaviləsinin ləğvi haqqında qanunu təsdiq etdi. Misir kralı I Faruq Misir və Sudan kralı elan edildi.
Misir 1952-ci il İyul İnqilabından sonra Sudan xalqının öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu tanıdı. 12 noyabr 1955-ci ildə Sudan müstəqillik qazandı. 1958-ci ildə Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir Həlaib bölgəsinə qoşun göndərdi. Lakin həmin ay onları geri çəkdi və bununla da “üçbucağ”ı Sudanın istifadəsinə verdi. 1990-cı illərə qədər Misir, İsraillə müharibə zamanı Misirə dəstək verən Sudanı özünün strateji müttəfiqi hesab edərək ona heç bir ərazi iddiası irəli sürmürdü.[4][5][6][7][8]
1992-ci ildə Sudanın "üçbucağın" sahilini Kanada neft şirkəti International Petroleum Corporation (IPC, indi - Lundin Petroleum) konsessiyasına verməsi Misirdə həddindən artıq narazılığa səbəb oldu.[9]
Elə həmin il Sudan və Misir sərhədçiləri arasında silahlı toqquşma oldu. Sonuncunun hərbçiləri iki hərbi maşınla Sudan sərhəd məntəqələrinə hücum edib, iki polisi öldürüb, dördünü yaraladı. Prezident Hüsnü Mübarək hadisədən təəssüfləndiyini bildirmiş və təzminat vəd etmişdi. Daha sonra tərəflər vəziyyəti gərginləşdirməmək barədə razılığa gəldilər. Lakin 1993-1994-cü illərdə hələ də sərhəddə vaxtaşırı atışmalar baş verirdi.
1994-cü ildə Misir və Sudan arasında münasibətlər Nil çayında Sudanın paytaxtı yaxınlığında bəndlərin tikintisinə başlandıqdan sonra daha da mürəkkəbləşdi. 1960-cı illərin sonlarında Misir SSRİ-nin dəstəyi ilə Nasir gölündə bəndlər və su elektrik stansiyaları şəbəkəsi qurduqdan sonra Misirin geniş ərazilərinin mövsümi daşqınlarının qarşısını aldıqdan sonra çay artıq cənubda, Sudanın Misirlə həmsərhəd ərazilərində daşırdı. Bu səbəblə təkcə 1960-cı illərdə Sudanın şimalında 100 mindən çox insan evlərini itirdi. Problemi həll etmək üçün 1990-cı illərin əvvəllərində Sudanın paytaxtı yaxınlığında bəndlərin tikilməsi qərara alındı və bununla da ölkənin şimal hissəsində çayda suyun səviyyəsinə nəzarət yaradıldı. Bu hal Misirdə qəzəb doğurdu və 1994-cü ildə Xartuma gözlənilən hava hücumu haqqında məlumat yayıldı. Daha sonra bu planların ləğvi elan olunsa da, iki ölkə arasında münasibətlərin səviyyəsi rekord həddə aşağı düşdü.[10]
1995-ci ildə Misir bölgəyə qoşun yeritdi və Həlaib şəhəri istisna olmaqla, bütün mübahisəli əraziləri nəzarətə götürdü.
Bundan əlavə, Qahirə Xartuma qarşı ekstremist ünsürlərə sığınacaq vermək, Sudan ərazisində terrorçuların hazırlanması üçün düşərgələr qurmaq və onları silahla təmin etmək ittihamlarını irəli sürdü. 1996-cı ilin iyununda Əddis-Əbəbədə Misir prezidenti Hüsnü Mübarəkə qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdindən sonra vəziyyət daha da gərginləşdi və Misir Sudan hakimiyyətini bunda iştirakda ittiham etdi.[11][1][11]
Eyni zamanda, Sudan hökumətinin ölkənin cənubunda qeyri-müsəlman azlıqlarla vətəndaş müharibəsində qalib gələ bilməməsi fonunda nə Qahirə, nə də Xartum qarşıdurmanın daha da genişlənməsində maraqlı deyildilər. Bu səbəbdən 1997-ci ildən başlayaraq, hər iki ölkə arasında gərginlik getdikcə azalmağa başladı.
2000-ci ildə Sudan qoşunlarını Həlaibdən çıxardı, ərazi tamamilə Misirin nəzarəti altına keçdi.[12]
Unikal iqlimə malik üçbucağın şərq hissəsində Misir özünün Gebel Elba Milli Parkını yaratdığını elan etdi. Qırmızı dənizə yaxınlığına (dənizdən 15-30 km qərbdə) və şimal-şərq küləklərindən rütubətin tutulmasına görə, bu zonada yağıntı Misirin qalan hissəsindən çox olur. Qoruğun florası 458 bitki növü ilə təmsil olunur ki, bu da ölkədə qeydə alınan bitkilərin demək olar ki, dörddə birini təşkil edir. 1986-cı ildə yaradılmış milli parka Həlayib Üçbucağının böyük hissəsi (qərb küncü istisna olmaqla) və ərazi baxımından onunla müqayisə oluna bilən şimaldakı ərazi daxildir.
Sudan-Misir sərhədini quru yolu ilə, o cümlədən üçbucaq ərazisində keçmək ümumiyyətlə qadağandır. 2005-ci ildən Misirin Turizm Nazirliyi Misirdəki turistlərə Hələib Üçbucağına səyahət etməyə icazə verib. “Üçbucaq” ərazisində iki valyuta dövriyyədədir və hər iki ölkənin mobil operatorları fəaliyyət göstərir.
Həlaib rayonunun mülkiyyət məsələsi həllini tapmayıb. 2002-ci ilin avqustunda Sudan prezidenti Ömər əl-Bəşir mətbuata bildirib ki, "Həlaib Üçbucağı" Sudan ərazisi olduğu üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasına torpaq mülkiyyətinə yenidən baxmaq üçün müraciət göndərib.[13][14] 2004-cü ildə o, BMT-nin Halaib Üçbucağının Sudanın bir hissəsi kimi tanınmasını tələb etmək qərarını bir daha təsdiqləyib.
14 oktyabr 2006-cı ildə Sudan hökuməti 2005-ci ildən bəri Sudanın şərqində fəaliyyət göstərən və ərəb tayfalarından olan əl-Rəşidə və əl-Becadan ibarət Şərq Cəbhəsi ilə sülh sazişi imzaladı. Bundan sonra tayfalar Sudan hökumətini tanıdıqlarını elan etdilər. Tayfalar Həlaibdə etnik, qəbilə və dini baxımdan Sudanla əlaqəli insanlar yaşadığından Halaib üçbucağını Sudanın suveren hissəsi hesab etdiyini bildirdilər.[15]
2009-cu ilin oktyabrında, 2010-cu ilin aprelində Sudanda keçiriləcək ümumi seçkilər üçün hərtərəfli plan hazırlayan Sudan Seçki Komissiyası, Həlaib Üçbucağının Qırmızı dəniz əyalətinin seçki dairələrindən biri olduğunu və onun sakinlərinin də konstitusiya hüquqlarından istifadə etməli seçkilərdə iştirak etmək üçün qeydiyyatdan keçməli olduğunu bildirdi. Seçkilərə lazımi hazırlıqları həyata keçirmək üçün Seçki Komissiyası tərəfindən yaradılmış xüsusi komanda Misir hakimiyyəti tərəfindən Üçbucağa buraxılmadı və orada seçici qeydiyyatı aparılmadı.
Cənubi Sudanın gözlənilən müstəqilliyi və bununla bağlı ərazi mübahisələri ilə əlaqədar Şərq Cəbhəsi və Beja Konqresinin rəhbəri Musa Məhəmməd Əhməd bəyan etdi ki, Həlaib Üçbucağının suverenliyi məsələsi beynəlxalq məhkəmələrdə həll edilməlidir. Cənubi Sudan və Sudan Respublikası arasında mübahisəli Abyei bölgəsində olduğu kimi məsələ Haaqadakı arbitraj məhkəməsinə çıxarılmalıdır. Qeyd edək ki, bir müddər əvvəl Haaqa Daimi Arbitraj məhkəməsi mübahisəli ərazinin sərhədlərini dəyişdirmiş və onun mülkiyyətinə dair yerli əhali arasında referendum keçirməyə qərar verib. 2009-cu ilin dekabrında Musa Məhəmməd Əhməd Sudan prezidentinin köməkçisi kimi Həlaib üçbucağının ərazisinə daxil olmağa cəhd etsə də, ora buraxılmayıb. O, mediaya sərhədi keçmək istəyini “Sudanın Həlaib Üçbucağı üzərində suverenliyini bir daha təsdiqləmək və xalqın vəziyyətini yoxlamaq, Sudandan sonra orada qalan Sudan hərbçilərinə mənəvi və maddi dəstək göstərmək cəhdi kimi izah edib". O, həmçinin əlavə edib ki, Həlaib Üçbucağı Sudanın ərazisidir və Sudan ondan "heç bir halda" imtina etməyəcək.
2009-cu ildən Misir hakimiyyəti Şalatin şəhərindən Həlaibə ötürücü xətt çəkərək, hazırda Həlaib Üçbucağını enerji ilə təmin edən elektrik generatorlarından istifadə ehtiyacını aradan qaldırıb.
2010-cu ildən Həlaibdən Port Sudana yeni magistral yol açılıb.
2010-cu il aprelin 22-də Həlaib Üçbucağında Misirin hərbi iştirakına qarşı çıxan Bişarin qəbiləsinin nümayəndəsi, Həlaib Şurasının keçmiş sədri Əl-Tahir Məhəmməd Hasaay Qahirə xəstəxanasında vəfat etdi. O, ölümündən əvvəl 2 il həbsdə saxlanılmışdı. Qəbilə nümayəndələri bir neçə ildir ki, Misir həbsxanalarında onların daha 7 qəbilə üzvünün saxlanıldığını bildirirlər.
2010-cu ilin iyulunda Misirin “Əl-Məsri əl-Youm” qəzeti xəbər verir ki, üç tayfanın, əl-Ababda, əl-Bəşəriyə və əl-Bejanın nümayəndələri Həlaib üçbucağının Misir statusunun lehinə danışıb və onların misirli olduqlarını bəyan ediblər. Onlar bəyanatlarında Sudan vətəndaşları deyil, Misir vətəndaşlarının bütün hüquqlarına, o cümlədən daxili pasportlara, seçkilərdə səs vermək və Misir silahlı qüvvələrində xidmət etmək hüququna sahib olduqlarını təsdiqləyiblər.
29 noyabr 2010-cu ildə 1995-ci ildə Həlaib üzrə Sudan parlamentində deputat olmuş Məhəmməd əl-Həsən Okair üç qəbilə (Bişarin, Hamad Orab və Əliyab) adından Sudan Prezidentinə açıq məktub göndərdi. Məktubda o, 20 kəndin məcburi olaraq Misirin 2 seçki dairəsinə daxil edilməsindən, eləcə də tayfa nümayəndələrinin sərhədi keçərək ata-baba yurdunu ziyarət etmələrinin mümkünsüzlüyündən şikayətlənib.
- ↑ 1 2 Dzurek, Daniel J. Parting the Red Sea: boundaries, offshore resources and transit. 3. University of Durham. International Boundaries Research Unit. 2001. səh. 4. ISBN 9781897643464.
- ↑ Rongxing Guo. Territorial disputes and resource management: a global handbook Nova Publishers, 2007. pp. 132-133.
- ↑ "International Boundary Study: Sudan – Egypt (United Arab Republic) Boundary" (PDF). law.fsu.edu. Bureau of Intelligence and Research. 27 July 1962. 2, 3. 13 January 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-28.
- ↑ Office of Geography. Sudan - Egypt (United Arab Republic) Boundary Arxiv surəti 4 fevral 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-02-04 at the Wayback Machine International Boundary Study #18, Bureau of Intelligence and Research, United States Department of State. (July 27, 1962).
- ↑ "Egypt Sends Troops To Sudan, Claim To Part Of Territory, Khartoum Rejects Demand", en:The Times, February 18, 1958, page 8
- ↑ "Sudan Rejects Egypt's Ultimatum, Offer To Discuss Border, Legal Rights To Be Defended "Whatever The Cost", en:The Times, February 19, 1958, page 8
- ↑ "Nasser Moves South", en:The Times, February 19, 1958, page 9
- ↑ "Sudan Sends Appeal To Security Council, 'Huge Infiltration' By Egyptians", en:The Times, February 21, 1958, page 8
- ↑ "Egypt, Algeria and Tunisia Accuse Sudan, as Halaib Dispute Flares Up" Arxivləşdirilib 2008-07-08 at the Wayback Machine Washington Report, February 1993, page 33
- ↑ "CIA World Fact Book - Egypt". Cia.gov. 2021-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-05.
- ↑ 1 2 Ofcansky, Thomas. "Sudan: Recent History" in Murison, Katharine, redaktorAfrica South of the Sahara. en:Europa Publications. 2002. səh. 985. ISBN 1-85743-131-6.
- ↑ "A View of Sudan from Africa: Monthly Briefing" Arxiv surəti 24 mart 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-03-24 at the Wayback Machine, The Machakos Protocol (August 2002)
- ↑ "Юрченко В. П. «О ситуации в районе Красного моря»". www.iimes.ru. 2011-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-10.
- ↑ "Географические страницы" (rus). www.kommersant.ru. 2003-07-28. 2019-12-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-10.
- ↑ "Egypt bars Sudanese official from entering disputed border region: report - Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan". www.sudantribune.com. 2020-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-10.
-
-
Afrika xəritəsi, 1905-ci il. -
Afrika xəritəsi, 1914-cü il. -
Həlaib Üçbucağının ətraflı xəritəsi
