Tarixçi Seyid Əli bin Kazım göstərmişdir: "Araz çayından iki böyük arx çəkilmişdir. Bunlardan biri Oltan (Varsan) şəhərinin xarabalarına paralel olan Beyləqan arxıdır ki, bu arx Aran səhrasının ortasına kimi davam edir. İkinci arxa gəldikdə o, Arazın cənubunda Oltan şəhəri yaxınlığından başlanaraq Muğan səhrasında qədim dövrlərdə mövcud olub sonralar qurumuş Xərəncu arxı ilə birləşmiş və onu təzələmişdir. Bu arxın uzunluğu 15 (70 km), Beyləqan arxının uzunluğu 6 ağacdan (36 km) ibarət olmuşdur. Cənubda olan arx Barlas adlanırmış".

Gavur arxı bir zamanlar Kövdər arxı da adlanırdı. Şair və tarixçi Mir Mehdi Xəzani yazırdı:

XIV əsrin axırlarında Əmir Teymurun Qarabağda quruculuq işləri aparması, ilk növbədə Beyləqana su arxı çəkdirməsi burada təsərrüfatın daha da inkişafına səbəb oldu. Ov əsnasında xarab olmuş qədim kanala rast gələn Əmir Teymur onun təmizlənməsi barədə göstəriş verir və kanal bir ay ərzində bərpa edilip, istifadəyə verilir. Bu kanal öz başlanğıcını Araz çayından (Köşk-i Cankeşi adlı yerdən) alıb Beyləqanda Sərcəbil adlı yerdə Pir-Kəmər məzarı yaxınlığında qurtarırdı. Uzunluğu təxminən 69–70 km (10 fərsəng) olan həmin kanal Əmir Teymurun göstərişi ilə soyunun şərəfinə "Bərlas nəhri" adlandırılır. Qarabağın dağlıq və dağətəyi əraziriləri heyvandarlığın inkişafı üçün geniş imkanlar açırdı. Qarabağ öz ipəyi ilə də məşhur idi. Səyyah İohann Şiltberqer Qarabağda Kür çayının sahillərində dünyada ən yaxşı ipəyin istehsal olduğunu yazır.

Tarixçi Şərəfəddin Əli Yəzdi "Zəfərnamə" adlı əsərində Bərlas arxı (Gavur arxı) Haqqında yazır: "…Keçmiş məliklər Araz düzünün ərazisində həmin çaydan böyük bir arx çəkmişdilər və uzun müddət ərzində dolub-boşalaraq tamamilə silinmişdi (xarab olmuşdu). Ov zamanı kama çatmış Sahibqiranın (Əmir Teymur Barlasın) diqqəti ona yönəldi. Padşahanə hümmət ilə o arxın yenidən qazılmasını lazım bildi. Bu məqsədlə Araz çayın keçdi və həmin nəhrin qazılması (təmizlənməsi) barədə fərman verdi. Əlahhəzrətin işarəsinə əsasən tavacılar onu əmirlər və qoşun əhli arasında böldülər. Bir ay ərzində 10 fərsəxdən yuxarı (təx. 70 km) uzunluğu olan arx elə qazıldı ki, orada qayıq sürmək mümkün idi. Həmin arxın Arazdan başlayan mənsəbində Cənkeşi köşkü kimi tanınan bir yer var, sonu isə Sərcəbil adlı yerdə qurtarır. Həmin arx "Bərlas nəhri" adlandı. Həmin sudan çoxlu kəndlər, dəyirmanlar, bağlar, bostanlar abadlaşdı. Hümayunun əsas vaxtı və günləri, əvvəlki hissələrdən və hekayələrdən göründüyü kimi həmişə səfərlərdə və çətin yürüşlərdə… keçdiklərinə baxmayaraq abadlığa aid məsələlərdə də hər ölkədə elə müxtəlif işlər görmüşdür ki, məzkur nəhrin qazılması onların müqabilində kiçik bir işdir".

Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin göstərdiyinə görə, Beyləqanın ətrafındakı əkin və bağ yerləri Gavur arxı vasitəsilə suvarılmış. Bu arxın adı qədim tarixlərdə Barlas imiş, indi isə Gavur arxı adlanır.

XIX əsrin 60-cı illərinin sonunda Əhməd bəy Cavanşir Vərəndə sahəsinin murovu vəzifəsinə təyin edilir; bu zaman o, həm də taxıl yerlərini sulamaq üçün Arazdan su çıxartmaq işi ilə də məşğul olurdu. Uzun əziyyətdən sonra Əhməd bəy 8 verst uzunluğunda bir arx qazdırır və onu Mil düzündəki qədim Gavur arxı ilə birləşdirir. Azərbaycanı Rusiya sənayesinin xammal mənbəyinə çevirməyə çalışan çar hökuməti heç bir vəsait sərf etmədən yerlərdə suvarma işlərini yaxşılaşdırmağa və beləliklə də çoxlu xammal əldə etməyə çalışırdı. Ona görə Qafqaz canişinliyi idarəsi hələ XIX əsrin 60-cı illərinin axırlarında Mil düzündəki suvarma işlərini qaydaya salmaq üçün bir neçə dəfə xüsusi komissiyalar göndərmişdi. Lakin tərkibində hətta hollandiyalı suvarma mütəxəssisləri də olan bu komissiyalar heç bir qəti tədbir görə bilmədilər. Çünki bu layihələrin həyata keçirilməsi "külli miqdarda xərc tələb edirdi". Qarabağın yerli bəydəri də Gavur arxını "…arx və arxın suvardığı bütün torpaqların 99 il ancaq onların istifadəsində" qalması şərti ilə bərpa etmək istəyirdilər. Lakin onların da cəhdi heç bir nəticə vermədi. Nəhayət, 1866-cı ildə Əhməd bəy, Zərgər, Dilağarda, və Şahsevən camaatının köməyi ilə cüzi bir məbləğdə və hökumətlə heç bir formal əlaqə yaratmadan həmin arxı qazdırmağa başladı və Arazdan çıxarılan suyu məşhur Gavur arxı ilə birləşdirmək kimi çətin bir məsələni həll etdi. Şair və tarixçi Mir Mehdi Xəzani şeirlərində Əhməd bəyi tərifləmişdi.

Əhməd bəyin sonrakı məktublaşmalarından aydın olur ki, hökumət Əhməd bəyin təcrübə və təşəbbüsünu nəzərə alaraq, göstərilən kanalı yenidən bərpa etmək üçün daha bir təşəbbüs göstərdi və bu məqsədlə 1879-cu ildə xüsusi bir komissiya Əhməd bəyin iştirakı ilə Mil düzünü yoxladı. Komissiya Əhməd bəyin və mühəndis Bexmanın fikri ilə razılaşaraq Gavur arxını bərpa etməyi qərara aldı. Bu məqsədlə 1881-ci ildə plan layihəsi hazırlandı. Lakin bu layihə kağız üzərində qaldı. Suvarma məsələsi ətrafında gedən məktublaşmalar göstərir ki, Əhməd bəy su təsərrüatı sahəsində böyük təcrübəyə malik idi. Əhməd bəyin öz mülkündə qazdırdığı kəhrizlər də suvarma sahəsində çalışan bir çox tədqiqatçıların nəzər-diqqətini cəlb etmişdi. 1883-cü ildə Əhməd bəyin qonağı olmuş mühəndis Veys fon-Veyssenqof yazır ki, "Qarabağ mülkədarı Əhməd bəy Cavanşir uzun illər boyu apardığı müşahidələrin nəticələri və qazandığı təcrübə ilə məni tanış edərək, qazdırdığı kəhrizləri ətraflı surətdə tanış olmağa mənə imkan yaratdı".

Bir rəvayətdə söylənir ki, bir gün gavurların şahı Şirvan şahının qızını görub ona aşiq olur. Ona elçi göndərir. Şirvan şahı qızını gavurların şahına vermək istəmir. Amma onun güclü olduğunu görüb qızı ilə məsləhətləşir. Qiz deyir: — Ata, sən bir şərtlə razılıq ver ki, qoy gavurların şahı Araz çayından bir arx çəksin, bostan əkib həmin arxın suyu ilə sulasın. Barından bir qarpız gətirib kəssin və öz əli ilə ilə bir dilim də mənə versin. Ondan sonra ona ərə gedərəm.

Elçilər qayıdıb şərti şaha çatdırırlar. O, qızın gözəlliyi qarşısında heç nə deyə bilmir və razı olur. Böyük çətinliklə su arxı çəkirlər. Şah öz əli ilə burada bostan əkir. Bar verəndən sonra gavur şahı böyük bir qarpız götürüb qızın yanına gəlir. Şah qızı deyir: — İndi vədimizə tam əməl etməlisən. Bu qarpızı öz əlinlə kəsib bir dilimini mənə verməlisən.

Gavur şahı tez qarpızı kəsir. Həmin an da heyrətindən yerindəcə donur. Qarpızın içindən qırmızı qan fışqırmağa başlayır. Qız deyir: — Ey şah, gör sən necə zülmkarsansa özün becərdiyin bostanın qarpızından da qan tökülür. İndi de görüm mən sənə necə ərə gedə bilərəm?

Gavurların şahı bir söz deməyib geri qayıdır. O vaxtdan da bu arx "Gavur arxı" adlanmağa başlayır.

• Ənvər Çingizoğlu. Gavur arxı. "Soy" dərgisi, 9 (29), Bakı: 2009. səh.115–119.