Tədqiqatçıların Gənzə toponimi – oykonomi haqqında müxtəlif fikirləri var. Bəzi alimlər onu ərəb-fars mənşəli sözlərlə əlaqələndirsələr də onların əksəriyyəti bu adın Gəncə şəhərinin adı ilə eyni kökdən olması qənaətindədirlər. M.Seyidov, Q.Qeybullayev, F.Rzayev və başqaları bu adların qədim türk tayfalarından biri lan sak tayfaları ilə əlaqədar yaranması fikrindədirlər. Kəndin adının ilk öncə Kanzak olduğunu qeyd edən filologiya elmləri namizədi F.Rzayevin fikrincə, "kan" qədim türk dillərində "ulu", "ata" mənasında işlənmiş, kəndin adındakı son kompanent "zə" (əslində "zək") isə sak tayfalarının adından götürülmüşdür. Deməli, oykonim ilk vaxtlar qaynaqlarda da qeyd olunduğu kimi Kənizək–Kənzək şəklində işlənmiş, zaman keçdikcə tədricən dəyişilərək sondakı "k" səsi düşmüş, Gənzə formasına düşmüşdür. Qeyd etmək yerinə düşər ki, türk dillərində söz sonunda "k" samitinin eleziyası (səsdüşümü) xarakterik haldır.

Türkoloq alim C.Cəfərov bu toponimin hunların ən qədim adından – "kun"un morfloji birləşməsi "kunçuk"dan törəmiş "Gəncək" türk tayfasının adından götürüldüyünü vurğulayır. Toponimika üzrə məşhur mütəxəssis Q.Qeybullayev orta əsr qaynaqlarına söykənərək oykonimi sakların içərisində olan "Gəncək" adlı tayfalar ilə bağlayır. Qeyd olunan fikirləri və sak tayfalarının Azərbaycanda yaşamasının şübhə doğurmadığı faktını, hətta bu ərazilərin tərkibinə daxil olmasını əsas götürərək demək olar ki, bu oykonimin ərəb-fars mənşəli ifadələrlə əlaqəsi yoxdur və Gənzə kəndinin adı sak tayfalarının bu ərazilərdə məskunlaşması ilə əlaqədar yaranmış, təxminən Kanzak-Kənizək-Kənzək şəklində inkişaf yolu keçərək indiki Gənzə şəklinə düşmüşdür.

İndiyədək kəndin ərazisində arxeloji tədqiqatlar aparılmadığı üçün onun tarixi haqqında elmi əsaslı fakir söyləmək mümkün deyildir. Ancaq kənddə indiyədək qalan bir neçə maddi mədəniyyət nümunəsi onun orta əsrlər zamanı bölgənin əhəmiyyətli və inkişaf etmiş yaşayış məskənlərindən olduğunu xəbər verir. Məlumdur ki, smanlılar 1724-cü ildə Naxçıvan bölgəsini tutduqdan sonra ərazi Osmanlı üsul idarəsinə daxil oldu və burada yeni inzibati ərazi bölgüsü – 14 nahiyədən ibarət Naxçıvan sancağı yaradıldı. Bölgədə idarə işlərini asanlaşdırmaq, vergi verəcək əhalidən vergilərin nizamlı şəkildə toplanmasını təşkil etmək üçün smanlılar bir sıra tədbirlər həyata keçirdilər. Belə tədbirlərdən biri əhalinin siyahıya alınması oldu. Həmin vaxt kişi cinsindən vergi verəcək adamların adları xüsusi dəftərlərdə qeyd olunurdu. Beləliklə, bu dəftərlərin əsasında 1727-ci ildə "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" tərtib olundu. Dəftərlərdə qeyd olunduğuna görə smanlıların hakimiyyəti illərində Gənzə kəndində vergi yaşına çatmış, yəni 20 yaşdan yuxarı 21 nəfər kişi cinsindən adam yaşamış (çox təqdirəlayiq haldır ki, kənd sakini Hacı Əhrəman İmanov böyük əmək sərf etmiş, əsl tədqiqatçılıq qabilliyyəti nümayiş etdirərək həmin adamların bir neçəsinin nəsil şəcərəsini tərtib etmişdir. və kənd bütövlükdə 6216 ağca vergi ödəmişdir.

Bölgənin Rusiyaya ilhaq edilməsindən (10 fevral 1828-ci il) az sonra Naxçıvanda olan rus məmuru İ.Şopenin məlumatından bəlli olur ki, XIX yüzilliyin 30-cu illərində Gənzədə 16 ailə (36 kişi, 24 qadın, cəmi 60 nəfər) yaşamışdır. Müəllifin məlumatından o da aydın olur ki,həmin vaxt Gənzədə bir nəfər də olsun qeyri azərbaycanlı, o cümlədən erməni yaşamamışdır. 12 dekabr 1926-cı ildə keçirilmiş siyahıya alınmaya görə kənddə 665 nəfər adam yaşamışdır. Hazırda kənddə 2005-ci ilin məlumatına görə 1380 nəfərə yaxın adam yaşayır. 2009-cu il əhalinin siyahıya alınmasına görə kənddə 1502 nəfər yaşayır.

Kəndin ərazisində zəmanəmizədək orta əsrlər dövrünə aid bir sıra maddi mədəniyyət nümunələri gəlib çatmışdır. Bu abidələr içərisində kəndin mərkəzində yerləşən məscid xüsusi yer tutur. Məscid Naxçıvan ərazisində indiyədək salamt qalan ən qədim məscid nümunələrindən biridir. Ancaq təəssüf ki, belə möhtəşəm bir memarlıq abidəsi indiyədək tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmış, tədqiq olunmamışdır. Onun haqqında yalnız 1927-ci ildə Ordubadda olan Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin elmi katibi, rus alimi V.Sısoyev qısa məlumat vermiş, məscidin ölçüləri, quruluşu haqqında bir neçə cümlə ilə bəhs etmişdir.

Yerli əhali arasında olan fikrə görə məscid Hacı Hüsenqulu adlı mötəbər bir şəxs tərəfindən inşa edilmişdir. Ancaq məscidin üzərində memarlıq abidələri haqqında müfəssəl məlumatlar verən epiqrafik sənəd–kitabə olmadığı üçün onun inşa tarixi haqqında qəti fikir söyləmək çətindir. Hacı Hüseynqulu vəfat etdikdən sonra məscidin qarşısında cənub divarın yanında dəfn lunmuşdur. Son illərdə onun qəbrinin üstü düzəldilmiş, mərmər başdaşı qoyulmuşdur. Başdaşının üstündə ərəb əlifbası ilə, ərəb dilində "Mərhum Hacı Hüseynqulu. XVI əsr" sözləri yazılmışdır. Hacı Hüseynqulunun vəfat tarixinin XVI əsr kimi göstərilməsi heç bir tarixi fakta söykənmir və yaşlı sakinlərin söylədiyinə görə təxmini bir tarix olaraq orada həkk edilmişdir.

Məscid özünün memarlıq-konstruktiv quruluşu ilə diqqəti cəlb edir. İslamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimin "Tövbə" surəsinin 18-ci ayəsində məscidləri abadlaşdırmaq, bərpa və təmir etdirmək təqdir edildiyindən bütün orta əsrlər boyu ayrı-ayrı yaşayış məskənlərinin əhalisi və imkanlı şəxslər çoxlu məscidlər tikdirmiş və ya onları bərpa etdirərək abadlaşdırmışlar. Bu fikri Naxçıvan bölgəsində indiyədək gəlib çatan orta əsr məscidləri üzərində qalan kitabələr təsdiq etməkdədirlər. Bu ənənə indi də davam etdirilir. Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa edildikdən və insanlara vicdan azadlığı verildikdən sonra Gənzə kəndinin əhalisi də belə bir xeyirxah iş görərək Hacı Hüseynqulu məscidini əsaslı təmir etdirmiş, kənd sakini hacı İsrafil Sadıqlı məscid üçün gözəl bir minarə tikdirmişdir. Minarənin üstündə ərəb və kiril əlifbası ilə belə bir kitabə qoyulmuşdur:

"Minarə 2000-ci ildə Hacı İsrafil Sadıqlı tərəfindən tikdirilmişdir. Memarlar Kərbəlayi Səid, Kərbəlayi Qurban".

"Məscidin minarəsi 2023-cü ildə Hacı Fərqan Hacı İsrafil oğlu tərəfindən restavrasiya etdirilmişdir".

Hazırda məscid kənd əhalisinin istifadəsindədir.

Məscidin şimal-şərq tərəfində hamam binası vardır. Kənd ağsaqqallarının söylədiyinə görə bu hamamı da Hacı Hüseynqulu inşa etdirmişdir. Məscidlə müqayisədə hamam daha çox dağıntıya məruz qalsa da girişi, syunma və yuyunma salonları və dam örtüyü salamat vəziyyətdə bizim dövrə gəlib çatmışdır. Hamam son zamanlaradək əhalinin istifadəsində olmuşdur. Qeyd etmək yerinə düşər ki,bu hamamın oxşarı rayonun Nüsnüs kəndində qalmaqdadır. Bu iki hamam inşa edilərkən oxşar memarlıq ünsürlərindən istifadə olunmuşdur. Ona görə də ehtimal olar ki, bu hamamlar eyni memar tərəfindən bir dövrdə inşa edilmişdir.

Məsciddən və hamamdan təxminən 100 metr cənubda kənd qəbristanlığı yerləşir. Bu qəbristanlığın yerləşdiyi ərazini də Hacı Hüsüynqulu özünəməxsus torpaq sahəsindən ayırmışdır. Hazırda dəfn mərasimləri keçirilən qəbristanlıqda orta əsrlər dövrünə aid dörd başdaşı tipli xatirə abidəsi qalmışdır.

Bu abidələrin üzərində dəfn olunan mərhumların xatirəsinə yazılmış məzar kitabələri – epitafiyalar vardır. Həmin epitafiyaların verdiyi məlumatlar əsasında qəbristanlığın ərazisini əhaliyə bağışlayan Hacı Hüseynqulunun yaşadığı dövr, həmçinin onun inşa etdirdiyi məscid və hamamın inşa tarixi haqqında müəyyən fikir söyləmək mümkündür.

Ordubad rayonu üçün xarakterik olan boz daşdan (ölçüsü 70x42x7 sm) hazırlanmış bir başdaşı üzərindəki kitabə nisbətən salamat qalmışdır. Ərəb dilində 6 sətirdə həkk edilmiş kitabənin mətninin tərcüməsi belədir:

"Fanidir həyatı yer üzündə hamının.Təkcə cəlal yiyəsi,kərəm yiyəsi Rəbb-in qalandır.. Bu bağça (qəbir) bağışlanmış Harunun oğlu Möhsinin oğlu, mərhum, günahları bağışlanmış, xoşbəxt şəhid, uca Allahın rəhmətinə getmiş Əlinindir. Doqquz yüz qırx üçüncü il tarixdə".

Hicri-qəməri təqvimi ilə 943-cü il miladi təqvimi ilə 1536-cı ilə müvafiq gəlir.

Kitabənin məzmunundan aydın olur ki, Harunun oğlu Möhsinin oğlu Əli şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiş, bu səbəbdən də mətndə "xoşbəxt şəhid" kimi təqdim olunmuşdur.

Başdaşının sol tərəfində boz rəngli daşdan hazırlanmış başqa bir başdaşı (57x39x7 sm) üzərində yaxılan kitabə güclü aşınmaya məruz qalmış, aşağı hissəsi tam ovulub tökülmüşdür. Kitabənin qalan hissəsinin mətni belədir: "Qurani-Kərim LV-26,27. ....Allaha qovuşmuş..."

Həmin başdaşının sağ tərəfində başqa bir bağdaşı (57x37x8 sm) da vardır. Boz daşdan hazırlanmış həmin başdaşının üzərindəki kitabə aşındığı və zaman keçdikcə üstünü mamır tutduğu üçün kitabənin oxunuşu çox çətinləşmişdir. Kitabədən ancaq əvvəldə yazılan Qurani-Kərimin "ər-Rəhman" surəsinin 26 və 27-ci ayələri (LV-26,27) və bir neçə sözü xumaq mümkün olmuşdur.

Qəbristanlıqda bu başdaşılardan təxminən 30-40 metr şimalda başqa bir başdaşı tipli xatirə abidəsi vardır. Qırmızımtıl rəngli daşdan hazırlanmış bu başdaşının (ölçüsü62x31x6 sm)üzərində də kitabə vardır. Ərəbcə yazılmış kitabənin mətni belədir: "Həqiqi, hörmətli alim, şəhid mərhum Əliqulunun – salam olsun – torpaq məzar mülkü. 1062-ci il"

Kitabədən göründüyü kimi 1651-ci ilə müvafiqdir.

Bu qəbirüstü abidələrin tarixinə əsasən həm qəbristanığın özünün, həm də kənddəki məscid və hamamın tarixi haqqında təxmini də olsa fikir söyləmək mümkündür. Belə ki, əvvəldə qeyd olunduğu kimi qəbristanlığın ərazisini Hacı Hüseynqulu bağışlamışdır. Buradakı məzar kitabələrindən birinin tarixi 1536-cı ilə aiddir. Şübhəsiz ki, bu başdaşını qəbristanlıqda dəfn olunan ilk mərhumun xatirəsinə hazırlanmış abidə hesab etmək olmaz. Bu kitabənin həkk olunduğu başdaşı qəbristanlığın cənub hissəsində, digər iki başdaşının rtasındadır. Deməli XVI yüzilliyin 36-cı ilində vəfat etmiş bu mərhumun sağında və solunda dəfn lunmuş adamlardan biri ondan əvvəl,digəri sonra dünyasını dəyişmişdir. Qəbristanlıqda vaxtilə bu abidələrdən əvvəlki dövrlərə aid məzar kitabələrinin olmasını, ancaq sonralar onların təbii qüvvələrin təsirindən aşınaraq sıradan çıxması faktının mümkünlüyünü də unutmaq olmaz. Bütün bu cəhətləri, məscidin və hamamın memarlıq – konstruktiv quruluşunu nəzərə alaraq və qəbristanlıqdakı ən qədim məzar kitabəsinin tarixini orta hədd kimi qəbul edərək adları qeyd olunan memarlıq abidələrinin (məscid və hamamın) XV yüzillikdə inşa etdirilməsini ehtimal etmək olar. Fikrimizcə, adı bu abidələrlə bağlı olan Hacı Hüseynqulu özü də XV yüzillikdə yaşamış və bu abidələri də həmin vaxt inşa etdirmişdir.

Bu kəndin tarixi-memarlıq abidələrinin əsaslı surətdə, sistemli şəkildə tədqiq olunmasına böyük ehtiyac vardır.

• 2010-09-26 at the Wayback Machine

• Gənzə qəbristanlığı