Gəncə körpüləri
Gəncə körpüləri — Gəncənin ən çiçəklənən vaxtının- XI-XII yüzilliklərin abidələri.
| Gəncə körpüləri | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər |
 Gəncə |
| Yerləşir | Gəncəçay üzərində |
| Aidiyyatı | Gəncə Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu |
| Tikilmə tarixi | XI-XII əsrlər |
| Vəziyyəti | körpülərdən ikisi bu gün də fəaliyyət göstərir |
| İstinad nöm. | 190/191/1192 |
| Kateqoriya | körpü |
| Əhəmiyyəti | yerli əhəmiyyətli |
|
|
|
Köhnə Gəncə ərazisində Gəncəçay üzərindən atılmış üç çoxaşırımlı körpünün indiyə ancaq dayaqları və kiçik fraqmentləri qalmışdır. Gəncə körpüləri iki hissəliqalası olan inkişaf etmiş çaysahili şəhərlərdə sahillərarası əlaqəni təşkil etmək baxımından nadir mühəndis qurğularıdır. Körpülərdən ikisi şəhər qalasının — şəhristanın hissələri arasında,çay axarının aşağısında olan isə,bayır şəhərin iki sahili arasında gediş-gəlişi təmin edirmiş.[1]
1939-1940-cı illərdə aparılan tədqiqatlar zamanı Gəncə körpülərinin dağınıq dayaqları aşkar edilmişdir. Lakin bu üç körpü ilə bərabər, haqqında elmi ədəbiyyatda məlumat verilməyən və Gəncədən 5 km şimal-şərqdə yerləşmiş qədim Gəncəni sağ və sol sahilə ayıran Gəncəçayda salınmış iki körpü də mövcud idi. Körpülərdən birincisi dağıldıqdan sonra ikinci körpü də yerin əlverişli olması nəzərə alınaraq, burada tikilmişdir. Bu körpülərin hər biri XII əsrdə inşa olunmuşdur ki, onlardan ikisindən bu gün də istifadədə edilir.[2]
Mürəkkəb relyefli yer quruluşu,ərazisində çayların sıx şəbəkəsi Azərbaycanda çoxlu körpülər tikilməsinin ilkin amilləridir. Ölkədaxili ilişgiləri çətinləşdirən təbii maniələri azaltmaqla yanaşı,Azərbaycanın ərazisini kəsib keçən qitələrarası ticarət marşrutlarında da rahat gediş-gəlişi təmin etmək üçün körpülər salınması zəruri idi. Bu səbəblərdən qonşu ölkələrlə müqayisədə,Azərbaycanın zəngin körpüsalma adətləri olmuşdur. Azərbaycanın istər güney,istərsə quzey bölgələrində qalan bir sıra körpülər nadir memarlıq-mühəndis əsərləri sayılır.[1]
XI-XII əsrdə Azərbaycan memarlığının mülki tikintilər sahəsində qazandığı uğurun ən parlaq göstəricisi yurdumuzun Qazax,Ərdəbil,Marağa,Miyana,Naxçıvan və başqa vilayətlərində qalan körpülərdir. Dini və xatirə tikililərindən fərqli olaraq bu abidələr vahid və dayanıqlı tipoloji qrupda birləşir və demək olar ki,aydın yerli xüsusiyyətlər daşımırlar.[3]
Gəncə körpüləri ikihissəli qalası olan inkişaf etmiş çaysahili şəhərlərdə sahillərarası əlaqəni təşkil etmək baxımdan nadir mühəndis qurğularıdır. Körpülərdən ikisi şəhər qalasının - şəhristanın hissələri arasında,çay axarının aşağısında olanı isə,bayır şəhərin iki sahili arasında gediş-gəlişi təmin edirmiş.
Şəhristanarası körpülər hər iki sahilin qala qapılarına birləşdiyindən onların ucları qoşa bürclərlə qorunurdu. Onlardan cənubdakının eni 4 metrə bərabərdir. Körpü üstünün beləcə çox enli olmaması onun şəhəriçi tikili olması və bununla bağlı müəyyən müdafiə tələblərinə uyğunlaşdırılmasından irəli gəlmişdir. İkinci - orta körpünün qalıqlarından onun əsas konstruktiv hissələrinin but daşından tikildiyi və mərmərəbənzər daşla üzləndiyi bəlli edilmişdir.[1]
Orta körpüdən 400 metr cənubda tikilmiş üçüncü körpünün aşırımları çox və enlidir (6.70 m). Bu hissədə çay yatağı da enlidir. Ancaq körpünün özünün enli olmasını onun Gəncəyə gəlib gedən saysız karvanların yolu ağzında yerləşməsi ilə izah etmək olar. Mütəxəssislər qalıqlarına əsaslanıb onun çaydaşı və bişmiş kərpicdən tikildiyini söyləyirdilər. Elmi araşdırmalara cəlb edilmiş bir köhnə foto (XIX əsrdə çəkilmişdi) bu faktı təsdiq etdi və bu körpünün gözəl memarlıq həlli olduğunu bəlliləşdirdi.
Fotoda körpünün beş tağı çəkilmişdir (araşdırıcıların fikrincə körpü doqquzaşırımlı imiş). Təsvirdən göründüyü kimi,onun aşırımları müxtəlif ölçülü olub kənar tağın üstündən sahilə enişli,pandusvari səthlə birləşirmiş. Körpünün özülü və dalğayanları (yəqin ki,həm də ümumi kütləsi) daşdan tikilmişdi. Aşırımların tağları kərpicdən qurulmuş,tağlararası dayaqlar kərpiclə üzlənmişdi. Tağlararası dayaqlar düzbucaqlı tutum şəklində körpünün bütün hündürlüyü boyu irəli çıxarılmış,onun alt hissəsində incə tağ açırımı,üst hissəsində isə kiçik pəncərə gözü vardı. Bu incə ayrıntıların və gözəl biçimli tağların ritmi körpüyə özümlü bədiilik verirmiş. Şübhə yoxdur ki,şəhər içində olan o biri iki körpü monumentallıqda və üslub incəliyində fotosu qalan körpüdən geri qalmırmış. Hər üç Gəncə körpüsü Azərbaycan körpü memarlığının monumental əsərlərindən idi.[1]
Şəmkir şəhər yerində dayaqları Şəmkirçay yatağında qalan qoşa körpü də xronoloji və üslubi baxımdan Gəncə körpülərinə yaxın olmuşdur.
- ↑ 1 2 3 4 Cəfər Qiyasi. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı: İşıq. 1991. səh. 134-135.
- ↑ "Gəncə körpüləri" (az.). 2021-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-22.
- ↑ Cəfər Qiyasi. Yaxın-Uzaq ellərdə. Bakı: İşıq. 1985. səh. 8.
- Körpü Arxivləşdirilib 2020-10-01 at the Wayback Machine
- Gəncəçay çayı üzərində yerləşən beş körpü bərpadan sonra istifadəyə verilib
|
