Gürcüstan məsələsi
Gürcüstan hadisəsi – Rusiya imperiyasında baş verən Oktyabr inqilabı və Rusiya Vətəndaş müharibəsinin ardınca 1922-ci ildə Gürcüstan torpaqlarında sosializmin gərəkdirdiyi sosial və siyasi dəyişikliklərin necə reallaşdırılacağına dair bolşevik rəhbər heyəti arasında çıxan siyasi anlaşmazlıq və bunun ardınca baş verən hadisələr nəzərdə tutulur.[1]
Gürcü torpaqlarının Qırmızı Ordu tərəfindən məcburiyyətlə Sovet hakimiyyətinə daxil edilməsindən sonra yerli gürcü rəhbərlər Filib Maharadze və Polikarp Mdivani ilə onların mərkəzdəki rəhbərləri mövqeyindəki İosif Stalin və Orconikidze arasında fikir ayrılıqları yaşanmışdı. Fikir ayrılığının kökləri qarışıq idi. Gürcü bolşeviklər Moskvadan muxtar olmaq istəyərkən, mərkəzdəkilər gürcü, azəbaycanlı və erməni torpaqlarını bir araya alacaq olan Cənubi Qafqaz Sovet Federativ Sosialist Respublikasını qurmaq istəməkdə idilər.[2]
Gürcüstan hadisəsi eyni zamanda ölmək üzrə olan bolşevik lider Vladimir Leninin məsələyə daxil olması ilə qarmaşıq hala gəlmişdir. Sonunda Stalin-Orconikidze xətti partiyada qəbul edilsə də, Lenin ilə Stalinin arası pozulacaq, bu vəziyyət Lenin Vəsiyyəti də daxil olmaqla, son yazılarına təsir etmişdir.[3]
Gürcüstan torpaqlarında Sovet hakimiyyəti Qırmızı Ordunun fevral-mart 1921-ci il dövründəki hərbi hərəkatı nəticəsində təmin edildi. Bu hərbi səfər əsasəən Sovnarkomun Millətlər üzrə komissarı olan Stalin ilə Cənubi Qafqaz Bölgə Komitəsinin rəhbəri olan Orconikidze tərəfindən həyata keçirildi. Qırmızı Ordunun bölgəyə gəlməsindən əvvəl yerli bolşevilər arasında Gürcüstanla necə davranmalı məsələsində fikir ayrılıqları mövcud idi. Stalin və Orconikidze menşevik hakimiyyətindəki Gürcüstanın dərhal sovetləşdirilməsini istəyərkən, Trotski Gürcüstanın daxilində hazırlanacaq üsyan ilə oranın sovetləşdirilməsini istəyirdi. Lenin isə Gürcüstana ediləcək müdaxilənin beynəlxalq səviyyədə formalaşdıracağı təzyiqdən çəkinirdi. Sonda, partiya tərəfindən təstiqlənən hərəkat 1921-ci ilin 13 fevralında başladı.[4]
Gürcü torpaqlarındakı tətbiq edilməsi istənən menşeviklərlə uzlaşma cəhdləri xüsusilə Stalin tərəfindən tətbiq eidlən uzlaşmaz siyasətə görə reallaşmadı.[5]
Sonda menşeviklərlə uzlaşılmasını istəyən mötədillərlə birbaşa ölkənin sovetləşdirilməsini müdafiə edənlər arasında gərginlik yüksəldi. Mübahisələr davam edərkən, Stalin aldığı qərarla Gürcüstandakı bütün yerli fəhlə təşkilatlarının və həmkarlar təşkilatlarının Bolşevik partiyasına bağlanmasını təmin etdi. Bundan əlavə, gürcülər arasındakı Moskvaya bağlanmamq və bir növ muxtariyyət istəyinin basdırılması üçün Stalin 1921-ci ilin iyul ayında Tiflisə getdi. Sonrakı günlərdə millətçilik axımının ortadan qaldırılması üçün partiya lideri Maharadzeni vəzifəsindən uzaqlaşdırara, yerinə Budu Mdivanini təyin etdi. ÇEKA içindəki Maharadze tərəfdarları da uzaqlaşdırıldı. Onların yerinə təyin edilənlər arasında gələcəyin məşhur şəxsi Lavrenti Beriya da vardır. Lakin bir il keçməmiş Stalin Mdivani ilə də problemlər yaşamağa başlayır. Əsas problem isə Gürcüstanın Sovet İttifaqı içindəki yeri idi. Cənubi Qafqazın birləşdirilməsi sərt münasibətlə üzləşmişdi. Gürcü kommunistlər israrla Gürcüstanın ayrı respublika olmasını tələb edirdilər. Stalin bu istəkləri milli sapma olaraq adlandırarkən, gürcülər də Stalinin siyasətini böyük rus millətçiliyi olaraq tərif edirdilər. Bolşevik partiya rəhbərliyi və Lenin bölgənin birliyə iqtisadi və siyasi olaraq bütünləşməsi üçün Cənubi Qafqaz modelini mənimsəmişdi. Ancaq iki qrup arasında yaşanan gərginlik 1922-ci ilin noyabrında Orconikidzenin də qarışdığı davaya çevrilincə Lenin də hadisəyə daxil oldu.[6]
Lenin bölgədən gələn şikayətləri incələdikdən sonra bütün tənqidlərini Orconikidzeyə yönləndirdi. 1922-ci ilin noyabr ayında ÇEKA lideri Feliks Dzerjinskini bölgəyə araşdırma aparması üçün göndərir. Stalin və siyasətini doğru qbul edən Dzerjinski vəziyyətin ciddi olmadığı yönündə məruzə göndərir. Lakin Lenin artıq 1922-ci ilin dekabr ayında Stalin və Orconikidzeni rus millətçiliklərinə görə tənqid etməyə başlayır. Lakin Leninin səhhətinin pozulmasından sonra Gürcüstan Cənubi Qafqaza daxil edildi. 25 yanvar 1923-cü ildə Siyasi Büro qərar əsasında isəMdivani vəzifəsindən kənarlaşdırıldı.[7]
Müxtəlif səbəblərə görə, 5 mart 1923-cü ildə Stalin ilə bütün əlaqələrini kəsən Lenin yaxınlaşan partiya konqresində Stalinin partiya katibliyi vəzifəsindən alınmasını planlayıb, məsləni vəsiyyətində dilə gətirsə də, 9 mart günü keçirdiyi beyin qanamasından şüurunu itirdi və yatağa bağlı qaldı. 1924-cü ilin yanvar ayında da vəfat etdi. Trotski Gürcüstan hadisəsi ilə əlaqəli olaraq, Stalin ilə üzləşmək istəmədi və 1923-cü ilin aprel ayında keçirilən XII konqresdə Gürcüstan və Ukrayna millətçiliyi ağır tənqid edildi. Gürcüstan hadisəsinə görə partiyada geri plana atılan Orconikidze Stalinin yüksəlməsi ilə yenidən yüksəlişə keçdi.[8]
Vəzifəsindən uzaqlaşdırılan gürcü bolşeviklər 1930-cu ilər boyunca fəaliyyət göstərdilər, lakin Böyük təmizləmə zamanı əksəriyyəti edam edildi.[9]
- Jones, Stephen F. "The Establishment of Soviet Power in Transcaucasia: The Case of Georgia 1921–1928". Soviet Studies. 40, No. 4 (4). October 1988: 616–639. JSTOR 151812.
- Ogden, Dennis George (1978), National Communism in Georgia: 1921–1923, The University of Michigan
- ↑ Smith, Jeremy. "The Georgian Affair of 1922. Policy Failure, Personality Clash or Power Struggle?". Europe-Asia Studies. 50 (3). 1998: 519–544. doi:10.1080/09668139808412550.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-29.
- ↑ Kotkin, Stephen: Stalin: Paradoxes of Power, Vol. 1, 1878–1928. New York: Penguin Books, 2014. Pgs. 32–35
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-29.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-29.
- ↑ Kotkin, pg. 349
- ↑ Kotkin, pg. 386
- ↑ Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition, pp. 210–212. Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3
- ↑ Knight, Ami W. (1993), Beria: Stalin's First Lieutenant, p . 26–27. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, ISBN 0-691-01093-5