Fond bazarı çöküşü
Fond bazarı çöküşü — qiymətli kağızların bazar qiymətlərində birdən-birə və böyük miqyaslı azalmanın baş verdiyi hadisədir. Çöküş adətən qısa müddət ərzində geniş bir fond indeksində və ya bazarın böyük bir hissəsində müşahidə edilir.[1] Hadisə investorların panikasına və iqtisadiyyatda genişmiqyaslı maliyyə zərərlərinə səbəb ola bilər.[2] Fond bazarı çöküşləri iqtisadiyyatın təbii bir hissəsi olsa da, onların qarşısını almaq üçün effektiv tənzimləmə, texnologiyanın düzgün idarə olunması və investorların məlumatlı qərarlar qəbul etməsi vacibdir.[3]
Səhmlərin qiymətləri qısa müddətdə böyük faizlə azalır. İnvestorlar mənfəət və ya zərərləri azaltmaq üçün kütləvi şəkildə satış edir. Bazarda alıcıların azalması səbəbindən likvidlik azalır.[4] İnvestorlar arasında inamsızlıq yaranır və bu, çöküşü daha da sürətləndirir.
Birja böhranının dəqiq ölçülməsi yoxdur, lakin bu termin ümumiyyətlə bir neçə gün ərzində 10%-dən çox düşən birja indeksinə tətbiq edilir. Qəzalar tez-tez ayı bazarlarından (birja qiymətlərinin aylarla və ya illərlə ölçülən eniş dövrləri) fərqlənir, çünki çöküşlər çaxnaşma satışı və qiymətlərin kəskin, dramatik enişlərini əhatə edir.[5][6] Çöküşlər tez-tez ayı bazarları ilə əlaqələndirilir, lakin, onlar mütləq eyni vaxtda baş vermir. Məsələn, Qara Bazar ertəsi (1987) ayı bazarına gətirib çıxarmadı. Eyni şəkildə, Yapon aktivlərinin qiyməti balonunun partlaması heç bir nəzərəçarpacaq çöküş olmadan bir neçə il ərzində baş verdi. Birjaların çökmələri adi hal deyil.
Çöküşlər adətən gözlənilməz olur. Nil Ferqusonun dediyi kimi, “Fəlakətdən əvvəl dünyamız müəyyən bir nöqtədə demək olar ki, hərəkətsiz, aldadıcı şəkildə balanslaşdırılmış görünür. Beləliklə, nəhayət fəlakət baş verəndə — istər-istəməz olacaq — hər kəs təəccüblənəcək. Və beynimiz bizə deyir ki, hələ fəlakət vaxtı deyil”.[7]
1929-cu ildəVoll-Strit çöküşü Böyük Depressiyanın başlanğıcı hesab olunur. ABŞ fond bazarında böyük qiymət azalması baş verdi və bu, qlobal iqtisadiyyata təsir etdi. Çöküşdən əvvəl 1920-ci illərin ortalarında spekulyativ bum baş verdi, bu zaman çoxlu sayda adi amerikalı şirkətlərin iqtisadi göstəricilərinə deyil, səhm qiymətlərinin yüksəlməsinə əsaslanaraq səhmlər aldı. Artan tələb qiymətləri şişirdi,[8] bu da səhmlərdə spekulyasiya etməklə varlanmaq istəyən daha çox sakini cəlb etdi. Bu, iqtisadi köpüyün yaranmasına səbəb oldu. Eyni zamanda, bir çox amerikalılar əvvəllər alınmış qiymətli kağızların təminatı qarşılığında banklardan lazımi vəsaiti borc alaraq kreditlə səhmlər alırdılar.[9]
1987-ci ildə Qara Bazar ertəsi Dou-Cons indeksi bir gündə 22.6% dəyər itirdi. Çöküş texnologiya və proqram ticarətinin sürətli satış dalğası ilə əlaqələndirildi. Çöküş yalnız ABŞ-la məhdudlaşmadı, digər ölkələrdə də fond bazarlarında oxşar enişlər baş verdi.[10] Avstraliya, Kanada, Honq Konq və İngiltərə kimi ölkələrin fond bazarları da ciddi itkilər gördü.[11] Dou-Cons indeksinin 22.6% azalması hələ də bir günlük ən böyük faiz itkisi kimi qalır. Bu eniş trilliyonlarla dollar sərvətin silinməsinə səbəb oldu.
.png)
Dotkom köpüyü — texnologiya və internet şirkətlərinin həddindən artıq qiymətləndirilməsi nəticəsində NASDAQ indeksi ciddi eniş yaşadı. 1995 və 2000-ci illər arasında beş qat artan NASDAQ indeksi 10 mart 2000-ci ildə 5,048.62 punkt ilə kulminasiyaya çatmışdır. 4 oktyabr 2002-ci il tarixində 1.139.90 punkta qədər enən indeks,[12] ümumilikdə 76.81% azalmışdır. 2001-ci ilin sonunda, dotcom şirkətlərinin əksəriyyəti müflis olmuşdur. Hətta Cisco, Intel və Oracle kimi nəhəng mavi çip şirkətlər, səhm dəyərlərinin 80%-dən çoxunu itirdi. 2000-ci ildə qalxdığı zirvəyə yenidən çıxmaq üçün, NASDAQ indeksinə düz 15 il lazım oldu. 23 aprel 2015-ci ildə NASDAQ indeksi yenidən rekordunu yenilədi.[13]
2007-2008-ci illərin maliyyə böhranı — ABŞ-ın daşınmaz əmlak bazarındakı problemlər maliyyə sistemini zəiflətdi. Bu, qlobal miqyasda fond bazarlarının çöküşünə səbəb oldu.[14]
Pandemiya ilə əlaqədar iqtisadi qeyri-müəyyənlik fonunda fond bazarları qısa müddətdə böyük itkilər gördü.[15][16]
Şirkətlərin kapitala çıxışı məhdudlaşır.[17] İstehlak və investisiyalar azalır, bu da iqtisadi tənəzzülə səbəb ola bilər. Səhmdarlar böyük maliyyə itkiləri ilə üzləşir. Uzunmüddətli investorlar üçün fürsətlər də yaranır. İnamın azalması bazarlarda uzunmüddətli sabitliyi poza bilər.[18]
- ↑ "American Banks 'In The Jungle'". The Advertiser. Adelaide. March 16, 1933. səh. 8 – National Library of Australia vasitəsilə.
- ↑ Farrell, Paul B. "Crash of 2014: Like 1929, you'll never hear it coming". Marketwatch. February 19, 2014.
- ↑ Galbraith, J. The Great Crash 1929, 1988 ed., Houghton Mifflin Co. Boston, pp. xii–xvii
- ↑ "Panic of 1907: J.P. Morgan Saves the Day".
- ↑ "Born of a Panic: Forming the Fed System". Federal Reserve Bank of Minneapolis. 2023-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-16.
- ↑ Tucker, Abigail. "The Financial Panic of 1907: Running from History". Smithsonian Magazine. October 9, 2008.
- ↑ NO, Tom. Stock market swings and the value of innovation. Boston: Harvard Business School.
- ↑ "Preliminary Observations on the October 1987 Crash" (PDF). Government Accountability Office. January 1988. 2024-04-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-16.
- ↑ Sornette, Didier Sornette. "Critical Market Crashes". Physics Reports. 378 (1). 2003: 1–98. arXiv:cond-mat/0301543. Bibcode:2003PhR...378....1S. doi:10.1016/S0370-1573(02)00634-8.
- ↑ – What caused the Stock Market Crash of 1987?
- ↑ "The Sensex journey: From 2008 to 2013". NDTV Profit. 1 November 2013.
- ↑ "BBC News – Business – IMF approves $2.1bn Iceland loan". BBC News. November 20, 2008. June 8, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
- ↑ Letzing, John. "Two banks fold, bringing total to 15 failures this year". MarketWatch. October 10, 2008. February 24, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
- ↑ Wroughton, Lesley; Murphy, Francois. "IMF warns of financial meltdown". Reuters. October 11, 2008. July 31, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
- ↑ Wighton, David. "It's irrational fear. The markets will trash anything that walks". The Times. October 11, 2008.
- ↑ Surowiecki, James. "What Precipitated The Stock Market Crash of 2008?". The New Yorker. January 5, 2009.
- ↑ Kumar, V. Phani. "Indexes fall hard on bloody Friday". Marketwatch. October 24, 2008. February 24, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
- ↑ Twin, Alexandra. "Stocks can't shake the blues". CNN. October 24, 2008. March 30, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2024.
- Gartley, H.M. Profits in the Stock Market. Lambert Gann Pub. 1935. səh. 305. ISBN 978-0-939093-07-6. İstifadə tarixi: May 26, 2017.
- Ord, T. The Secret Science of Price and Volume: Techniques for Spotting Market Trends, Hot Sectors, and the Best Stocks. Wiley Trading. Wiley. 2012. pt49–52. ISBN 978-1-118-42894-8. İstifadə tarixi: May 26, 2017.
- Dickson, R.A.; Knudsen, T.L. Mastering Market Timing: Using the Works of L.M. Lowry and R.D. Wyckoff to Identify Key Market Turning Points. Pearson Education. 2011. səh. pt65. ISBN 978-0-13-261343-9. İstifadə tarixi: May 26, 2017.
- Siegel, J.G.; Shim, J.K.; Qureshi, A.A.; Brauchler, J. International Encyclopedia of Technical Analysis. Taylor & Francis. 2014. səh. 314. ISBN 978-1-135-93086-8. İstifadə tarixi: May 26, 2017.
- Scott Nations. A History of the United States in Five Crashes: Stock Market Meltdowns That Defined a Nation. William Morrow Paperbacks. 2018. ISBN 978-0062467287.
