Fazil xan 1783-cü ildə Təbrizdə mühəndis ailəsində doğulmuşdur. Əsl adı Molla Fətulladır, Təbrizdə mükəmməl ruhani təhsili almışdır. O əvvəlcə öz atası Məhəmmədhüseynin, sonra Təbrizin məşhur müctəhidi Mirzə Əhmədin yanında təhsil almışdır. İlahiyyat üzrə mükəmməl biliyə yiyələnmiş Fazil xan poeziyaya daha çox həvəs göstərmişdir.

1827-ci ildə Təbrizin rus qoşunları tərəfindən işğalı ilə bağlı bir sıra ruhanilərin və İran əyanlarının çoxunun Abbas mirzəyə xəyanət etmələri Fazil xanı qəzəbləndirmişdi. O, belələrinə həcv yazmışdır. Fazil xanın professor M. Mustafayevin qeyd etdiyimiz kitabına daxil edilmiş satirik şeirində riyakar ruhanilərin əmmaməsini "şeytan yuvasına", əbasını "riyakarlıq donuna", xınalı saqqalını "nəcasətə bulanmış ayaqyolu süpürgəsinə" oxşadan şair belələrini "qoca zinakar, nəfsin qulu və şərarət törəməsi" adlandırır və deyir ki, "bu həcvlərlə təbrizlilərin fəxr etmələri təəccüblü deyil. Ona görə ki, Təbrizdə sakin olan haramzadələri həcv etmək Təbriz əhalisi üçün fəxarət və nəcabət işi sayılır.

Onun həcvləri xalq arasında çox böyük uğur qazanmışsa da, müəllifinə qarşı düşmənlərinin hücumlarına səbəb olmuşdur. Buna görə də Fazil xan Təbrizdən qaçaraq Deh-Kirqana getmişdir. Bu vaxt İran vəliəhdi Abbas mirzə (1738–1833) orada knyaz Paskeviçlə sülh danışıqları aparırdı. Burada Fazil xan rus səfirliyinin təmsilçisi Qriboyedov və Abbasqulu Bakıxanovla tanış olmuş, knyaz Paskeviç tərəfindən səmimi qarşılanmışdır. O, sülh müqaviləsinin imzalanmasında iştirak etmişdir. Abbas Mirzə onun fars və ərəb ədəbiyyatına dair nadir biliklərini yüksək qiymətləndirmiş və şahzadə Xosrov mirzənin (1813–1875) müəllimi təyin etmişdir. Bundan sonra şair, ruhani qulluğundan imtina edərək özünün Molla Fətulla adını Fazil xan adı ilə dəyişmiş və Şeyda təxəllüsünü qəbul etmişdir.

Böyük rus yazıçısı və diplomatı Qriboyedovun 1829-cu il yanvar ayının 3-də Tehranda faciəli ölümü ilə bağlı Fətəli şahın xüsusi nümayəndəsi kimi 18 yaşlı nəvəsi Xosrov Mirzə Peterburqa I Nikolayınsarayına göndəriləndə onu müşayiət edən heyətə Fazil xan saray şairi kimi daxil edilmişdir.

Maraqlı haldır ki, bu səfər zamanı A. S. Puşkin təsadüfi olaraq Fazil xan Şeyda ilə görüşmüşdür. Bu görüş 1829-cu il mayın 24-də Gürcüstan torpağında Kazbek və Kobi kəndləri arasındakı yolda baş tutmuşdur. Nekroloqda deyilir ki, A. S. Puşkinin Ərzurum səfərinə dair gündəliyində həmin görüş belə təsvir edilmişdir: "İran şahzadəsini gözləyirdik. Kazbekdən bir qədər aralıda qarşımıza bir neçə kolyaska çıxdı, qoruyucu dəstəsinin zabiti bizə elan etdi ki, o, saray şairini yola salır. Mənim arzumla o məni Fazil xana təqdim etdi. Mən tərcüməçinin köməyi ilə onu təmtəraqlı Şərq qaydası ilə salamlamağa başlayanda çox utandım, çünki mənim yersiz və gülünc sözlərimin müqabilində Fazil xan çox sadə, ağıllı, abırlı adamlara xas olan nəzakətlə cavab verdi. O məni Peterburqda görəcəyinə ümid edir və bizim tanışlığımızın bu qədər qısa olacağına təəssüflənirdi. Mən utanaraq, zarafatyana danışıq ədasını bir kənara qoymağa məcbur oldum və adi Avropa ibarələrindən istifadə etməyə başladım. Biz ruslara xas olan məsxərəçilik mənə ibrət dərsi oldu. Bundan sonra insanın barəsində onun qoyun dərisindən tikilmiş papağına və rəng çəkilmiş dırnaqlarına görə fikir yürütmürəm".

Fazil xanın Puşkinlə görüşü onda xoş təəssürat oyatmışdı. Həmin görüşlə bağlı Puşkin 1829-cu il mayın 25-də Kobi kəndində aşağıdakı şeiri yazmışdır: "Bəh-bəh nə xeyirli gün, xoş saat, Qafqaz dağlarında, Tale bizi birləşdirdi bu vaxt". Puşkin digər 2 şeirində birbaşa Fazil xana müraciət edərək deyir:

İran nümayəndə heyətinin tərkibində (1829-cu il avqustun 4-dən oktyabrın 17-dək) Fazil xan Peterburqun qabaqcıl ictimaiyyəti və şərqşünasları ilə tanış olmağa çalışmışdır. O, şərq dilləri müəllimi kimi Rusiyada qalmaq arzusunu bildirmiş və bunu I Nikolaya təqdim etdiyi qəsidədə göstərmişdi. Bu qəsidənin tərcüməsi Peterburqda çıxan "Podsnejnik" almanaxında dərc edilmişdir. Qəsidədə şair taleyindən şikayətlənir: "Fazil hələ sənə heç bir xidmət göstərməmişdir, lakin sən lütfkarlıq göstər və onu öz qullarının sırasına qəbul et… O, taleyin etibarsızlığına etiraz edir. Ona imkan ver, öz taleyinə müqavimət göstərsin…".

Faktlardan məlum olur ki, Fazil xan öz görüşləri, söhbət və çıxışları ilə İranın istedadlı şairi və ədibi kimi Peterburq ictimaiyyətinin dərin rəğbətini qazanmışdır. Belə ki, onun Peterburqda olmasına şeirlər həsr edilmişdir. O cümlədən, 1829-cu il avqustun 8-də və 19-da qraf D. İ. Xvostovun (1757–1835) Fazil xanla görüşü barədə "Rus şairi ilə İran şairinin görüşü" və "Fazil xan Şeydaya" adlı şeirlərini qeyd etmək olar. Həmin şeirlər D. İ. Xvostovun 1830-cu ildə Peterburqda nəşr olunmuş əsərlərinin 5-ci cildinə daxil edilmişdir (səh. 117–119, 379). O. A. Prjetslavskinin (1799–1879) xatirələrindən məlum olur ki, Xosrov Mirzənin şərəfinə təşkil olunmuş bir ziyafətdə "…şair Peterburqun əhatə olunduğu aristokrat dairələrinə mənsub olan gözəl xanımlarına vurulmuş, onların albomlarında öz dilində şeirlər yazmışdır" ("Ruskaya starina", S.-Peterburq, 1883, avqust ayı, səh.405). Güman etmək olar ki, şair aşağıdakı şeirini məhz həmin ziyafətdən aldığı xoş təəssürat və şən əhval sayəsində yazmışdır:

Gər Fazil-i Şeyda xəbərin sorsalar söylə, Yorğunca köpək bir sürü ceyran arasında.

Abbas mirzənin ölümündən sonra Xosrov mirzənin gözlərini çıxartdırmış qardaşı Məhəmməd mirzə İran taxt-tacını əlinə keçirdikdə təqibə məruz qalmış Fazil xan 1838-ci ildə Qafqaza qaçmış və Tbilisidə, 1842-ci ildə rus təbəəliyini qəbul etmişdir. O, 1847-ci ildən etibarən Tbilisi şiə ruhani məktəbinə rəsmi müəllim təyin edilərək ilahiyyat, fars və ərəb dillərindən dərs deməklə yanaşı, N. Xanıkovun Qafqaz arxeologiyası üzrə, fars və ərəb epikqrafikasına aid məşğələlərində onun daimi köməkçisi olmuşdur.

Şeirlərində yüksək vəzifəli adamları tənqid etdiyinə görə dövlət məmurları və ruhanilərin təqiblərinə məruz qalmışdır. Buna görə 1838-ci ildə İranı tərk edərək Tiflisə gəlmiş və Rusiya təbəəliyinə keçmişdir. Fazil xan 1846-cı ildə Qafqaz canişinliyində dəftərxana müdiri, 1847-ci ildə isə Tiflisdə yeni açılmış şiə məktəbinə müəllim təyin edilmişdir. O, Tiflisdə yaşadığı zaman "Divani-hikmət" ədəbi məclisinin yığıncaqlarında iştirak etmişdir. Şair 1852-ci ildə Tiflisdə vəfat etmiş və şəhərin müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.

Fazil xan Şeydanın həyat və fəaliyyəti ətraflı öyrənilmədiyi kimi əsərləri də tam halda əldə edilməmişdır.

1827-ci ilin noyabrında İran Azərbaycanında (Dehxarqanda) Paskeviçin sədrliyi, Qriboyedovun katibliyi ilə Rusiya – İran dövlətləri arasında sülh məclisi açılır. Abbasqulu ağa Bakıxanov da həmin məclisdə Rusiya dövlətinin nümayəndəsi kimi iştirak edir. Dehxarqanda sülh danışıqları aparıldığı zaman Abbasqulu ağa Bakıxanov İran Azərbaycanı şairlərindən Fazil xan Şeyda ilə tanış olub, onu Paskeviçə təqdim edir.

Fazil xan Şeydanın İrandan Zaqafqaziyaya gəlməsində və burada müasir ruhda əsərlr yazmasında Abbasqulu ağa Bakıxanovun, şübhəsiz böyük rolu olmuşdur.

"1852-ci il mart ayının 1-də axşam saat 8 radələrində, yoxsul bir mənzildə kədərli səhnənin şahidi idim. Kiçik bir otağın sağ küncündə yorğana bürünmüş bir insan uzanmışdı. Yanında qoca qardaşı, üç uşağı və çadralı gənc arvadı oturmuşdular. Hamı sükut və hüzn içərisində idi. Hündür şamdanda qoyulmuş piy şamının zəif işığında xəstənin solmuş üzü görünür və nəfəsinin xırıltısı eşidilirdi. Bu onun can üstə olmasını bildirən əlamət idi… O, başını qardaşına tərəf çətinliklə çevirməyə çalışır, nəsə demək istəyirdi. Titrək səslə ifadə etdiyi sözləri axıra çatdırmadan əbədi olaraq susub sakitləşdi. Eşidilən sözlər belə idi: "Mənim vəsiyyət etməyə heç nəyim yoxdur. Bir ürəyim var…" Beləliklə, olduqca gözəl bir insanın ömrü başa çatdı. Bu – Fazil xan Şeyda – İran şairi və alimidir".

Bu sözlər Fazil xan Şeydanın ölümü münasibətilə şərqşünas Nikolay Xanıkov tərəfindən "Qafqaz" qəzetinin 19 mart 1852-ci il tarixli, 19-cu sayında dərc edilmiş "Nekroloq"da yazılmışdır. N. Xanıkov XIX əsrin 40-cı illərindən etibarən Tiflisdə Fazil xan Şeyda ilə bir yerdə işləmiş məşhur şərqşünas alimdir.

Fazil xan Şeyda haqqında A. S. Puşkinin bir neçə kəlmədən ibarət olan sözləri, Peterburq mətbuatında dərc edilmiş bir qəsidəsinin tərcüməsi və barəsində yazılmış bir neçə qısa xatirə, N. Xanıkovun qeydləri, məlum olan iki-üç şeiri, mərhum Şıxəli Qurbanovun və Mustafa Mustafayevin şair haqqında qısa yazıları (Şıxəli Qurbanov. "Puşkin və Azərbaycan poeziyası". Bakı, 1956, səh.28,29) istisna olmaqla, onun həyat fəaliyyəti və yaradıcılığı bu günə qədər tədqiq edilməmiş, çoxsaylı şeirləri və elmi-pedaqoji əsərlərinin saxlandığı yer naməlum qalmışdır.

"XIX əsr Azərbaycan satirik şeir nümunələri" kitabının (Bakı, 1983) müəllifi professor M. Mustafayevin tədqiqatına görə, Fazil xan Şeydanın fəaliyyəti haqqında nə XIX əsrə dair məxəz və mənbələrdə, nə tərtib edilmiş təzkirə və məcmuələrdə, nə də ədəbiyyat tarixlərində məlumat var (göstərilən kitab, səh.31). Bu baxımdan vaxtilə Fazil xan Şeydanın həyatı, şəxsiyyəti, çoxsaylı şeirləri, eləcə də elmi fəaliyyəti və müəllifi olduğu bir sıra dərslik və dərs vəsaitlərinin canlı şahidi olmuş N. Xanıkovun yazdığı nekroloqda deyilənlərə şair haqqında yeganə sənədli məlumat və gərəkli elmi tədqiqat obyekti kimi yanaşmaq olar.

N. Xanıkov nekroloqda yazır: "Fazil xan əməksevərliyi ilə fərqlənən bir insan idi. O, fars, ərəb və türk dilləri üzrə mətnləri tam asanlıqla tərcümə edirdi. Müəllifi olduğu bir sıra dərslik və dərs vəsaitləri, o cümlədən, seçilmiş hədislər toplusu, Quranın çətin yerlərinin şərhi, ərəb dilinin əsasları, fars dilinin qrammatikası, türk və Azərbaycan dillərində şəriət kitabı şiə məktəblərində əsas rəhbər dərsliklər kimi qəbul edilmişdir".

N. Xanıkovun yazdığı nekroloqda deyilir: "Fazil xanın təkcə elmi əsərləri və təhsili onun fitri istedadını, müstəsna poetik xüsusiyyətlərini əks etdirmir. Fazil xan şeirləri çox asanlıqla yazır və bədahətən söyləyirdi. Bu şeirlər çox məzmunlu və dəyərli idi". Fazil xan Şeydanın kəskin və qeyri-adi satirik dil məharəti ilə yazılmış həcvlərindən aldığı təəssüratı eyni ilə ifadə etməyə çalışan N. Xanıkov yazır: "Fazil xanın satiralarında əvvəldən axıra qədər nə isə qeyri-adi bir istehza, göz yaşları arasında gülüş, öz ağasının dəyənəyinin təsirindən saxta ezop barışığı hiss olunur və bizim zövqümüzün tələblərinə baxmayaraq, hətta avropalılara ciddi təsir göstərir. O, riyakar mollaları və mirzələri daha çox qamçılayır, həmişə və hər yerdə onları özünün şəxsi düşmənləri hesab edirdi. Şair qəlbinin çırpıntıları acı kupletlər şəklində bu molla və mirzələrin qırxıq başlarına yağış kimi yağır və çox vaxt onları təkəbbürlü başlarındakı çalmaların altında taqətsiz hala salırdı. Elə bir müqayisə və oxşatma, elə bir ritorik fiqur yox idi ki, Fazil xan onları öz "dost"larının boyuna biçməsin, lakin indi onlar rahat ola bilərlər, indi Fazil xan əbədi susmuşdur və onun mübariz şeirləri qəbrinin qara kərpicdən tikilmiş günbəzinin altından heç vaxt eşidilməyəcək". Şairə yazılmış nekroloq belə qəmli sözlərlə tamamlanmışdır.

Müasirlik və azadlıq vurğunu olan Fazil xanın kimliyi, həyat fəaliyyəti, onun Molla Fətullah dini adını Fazil xan dünyəvi adla dəyişməsi, "Şeyda" ("Dəli aşiq") təxəllüsünü qəbul etməsinin səbəbi, XIX əsrdə Rusiya – Azərbaycan mədəni əlaqələr tarixinin ilk səhifəsini açan simalardan olması, xüsusilə Fazil xan Şeydanın timsalında Azərbaycan poeziya xəzinəsinin naməlum qalmış daha bir nümayəndəsinin aşkarlanması məhz həmin nekroloqun sayəsində mümkün olmuşdur. Nə yaxşı ki Fazil xan Şeyda özünün yüksək əxlaqi keyfiyyətləri, elmi biliyi və istedadı sayəsində mühacir həyatında tənhalığa üstün gəlmiş, Nikolay Xanıkov kimi şöhrətli alimin hüsn-rəğbəti və səmimi dost vəfasından bəhrələnə bilmişdir.

Yazdığı nekroloqda Fazil xan Şeydanın barışmaz mübariz, görkəmli ədib və qüdrətli satirik şair simasını təsvir edən N. Xanıkov şairin Azərbaycan ədəbiyyat tarixində layiqli yer tutmasını müəyyənləşdirməyə imkan verən yeganə şəxsdir. Bu, xalqlararası dostluğun ən yaxşı nümunələrindən olaraq şərqşünas alimin Azərbaycan xalqına bəxş etdiyi dəyərli bir töhfədir.

• Персидский поэт XIX в. Фазил-хан Шайда: (К встрече Пушкина с миссией Хосров-мирзы и к русско-иранским культурным отношениям) // Средневековый Восток: История, культура, источниковедение. М., 1980. С. 226–230, 313–318
• Вейденбаум Е. Г. Примечания и объяснения к "Путешествию в Арзрум" и хронологическая канва к путешествию А. С. Пушкина на Кавказ в 1829 году // Кавказская поминка о Пушкине. Тифлис, 1899. С. 50–51;
• Попов А. В. Из кавказских встреч А. С. Пушкина: 1. Фазиль-хан Шейда // Пушкинский сборник. Ставрополь, 1949. С. 5–8 (Тр. Ставропольского гос. пед. ин-та. Вып. 4);
• Розенфельд А. З. 1) А. С. Пушкин в персидских переводах // Вестн. ЛГУ. 1949. № 6. С. 81–83; 2)
• Персидский поэт XIX в. Фазил-хан Шайда: (К встрече Пушкина с миссией Хосров-мирзы и к русско-иранским культурным отношениям) // Средневековый Восток: История, культура, источниковедение. М., 1980. С. 226–230, 313–318;
• Рафили М. М. Ф. Ахундов: Жизнь и творчество. Баку, 1957. С. 58–62;
• Белкин Д. И. 1) Встреча Пушкина с персидским стихотворцем Фазыл-ханом Шайда // Литературные связи и традиции: Межвуз. сб. Горький, 1974. Вып. 4. С. 179–186; 2) Пушкинские строки о Персии // Пушкин в странах зарубежного Востока: Сб. ст. М., 1979. С. 184–185;
• Кусов Г. И. Малоизвестные страницы Кавказского путешествия А. С. Пушкина. 2-е изд., доп. Орджоникидзе, 1987. С. 149–156;
• Шейман Л. А., Соронкулов Г. У. "…В горах Кавказа судьба соединила нас": (Пушкин и персидский поэт Фазиль-хан) // Шейман Л. А., Соронкулов Г. У. Пушкин и его современники: Восток — Запад: Очерки. Бишкек, 2000. С. 174–191
• "Благословен твой подвиг новый…": (Пушкин и Фазиль-хан) // Рус. яз. и лит. в школах Кыргызстана. 1998. № 1 (231). С. 115–129).

• Azərbaycan ədəbiyyatı