Ensiklopediya sözü Azərbaycan dilinə XX-ci əsrdə sovet hökuməti zamanı dilə yeridilmiş biridir. Azərbaycan dilində ilk dəfə 1930-cu ildə ruscadan tərcümə olunan "İbtidai riyaziyyat ensiklopediyası" kitabında işlənmişdir. Rus dilinə isə XVIII-ci əsrdən eyni mənadə fransızca encyclopédie sözündən keçib. Kökü yunanca ἐγκύκλιος (enkúklios, "dairəvi") + παιδείᾱ (paideíā, "öyrənmə") söz birləşməsidir; Avropa dillərinə latınca encyclopaedia yolu ilə daxil olub.

Qamus sözü ərəb dili vasitəsilə (ərəb. قاموس‎) yunanca ωκεανός (ōkeanós, "dərya, okean") kəliməsindən gəlmişdir.

Ensiklopediyanın yaranması qədimə, antik Yunan vaxtlarına gedib çıxır. İlk dəfə olaraq sistematik ensiklopediya yunan filosofu, Platonun qohumu Speusippos tərəfindən yaradılmışdır. E.ə. 370-ci ildə heyvanat və bitki aləmi üzrə də ensiklopediya — Homoia yaradılır.

Başqa filosoflardan, məsələn Aristotel öz dövründə mövcud olan bilikləri toplu şəklinə salmışlar, ancaq onlar hər hansı ensiklopediya yarada bilməmişlər.

Roma dövründə dövlət adamı Marcus Pocius Catoe.ə. 150-ci ildə die Libri ad Marcum filium (Marcusun oğlanlarına kitablar) adlı toplunu tərtib edir. Bu kitablar kənd təsərrüfatı, tibb, retorika, döyüş texnikası kimi sahələrin pedaqoqika baxımından bir ensiklopediyada cəmlənməsi idi.

Növbəti ensiklopedik kitab Marcus Terentius Varro tərəfindən yazılmış Disciplinarum libri IX idi. O məlum kitabları tibb və arxitektura ilə tamamlayır. Onun 41 kitabından yalnız fraqmentlər bizə gəlib çatmışdır.

Ən qədim, tam bizə qədər gəlib çatmış, latın dilidə olan sistematik ensiklopediya Roma tarixçisi Plinius tərəfəindən tərtib olunmuşdur. Onun təbiətin tarixi adlı kitabı 37 cilddə, 2493 fəsildən ibarət idi. Burada kosmologiya, coğrafiya, etnologiya, antropologiya, psixologiya, zoologiya, botanika, mineralogiya və metallurgiya haqqında məlumat verilmişdir.

Mənbələrin verdiyi məlumatlara əsasən bu kitabın tərtib olunmasında 500 müəllif iştrak etmişdir. 1469-cu ildə bu ensikloipediya Venesiyada yenidən nəşr olunur. 1543-cü ildə onun 11 cildi alman dilinə tərcümə olunur və Strasburqda buraxılır.

Orta əsrlərdə tərtib olunan əsərlər daha yaxşı tərkibə malik idilər. Onlar latın dilində yazılmışdılar. Milli ensiklopediyalar sonralar, orta əsrin sonunda və yeni tarixin əvvəlində meydana gəlir. Bizantiya dövründə yazılmış yeganə kitab olan Suda da yunan dilində idi. Suda kitabında coğrafiya və tarixçi antik müəlliflər haqqında 32000 məqalə cəmlənməşdir.

Yeni dövrün başlanğıcında ensiklopediya yaradılması üzrə pioner fransız filosofu sayılır. O 1620-ci ildə öz "Preparative toward a Natural and Experimental History" kitabında 130 adda müxtəlif elmləri safalayır. Bu təsnifatlandırma ondan sonrakı alimlər üçün əsas götürülürdü. Ondan sonra yaşamış Diderot öz ensiklopediyasında Bakona istinad edir.

1704-cü ildə riyaziyyatçı Londonda texnika haqqında ensiklopediyanı (Lexicon technicum) çap etdirir. Bu texnika sahəsində ilk əlifba sırası ilə düzülmüş, ingilis dilində yazılmış ümumi ensiklopediya idi.

1751-ci ildə fransız və d'Alembert tərəfindən fransız dilində tərtib olunmuş ensiklopediya Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences,(Ağıllı şəkildə düzülmüş lüğət)işıq üzü görür.

1769 və 1771-ci illərdə tərəfindən Encyclopædia Britannica üç cildə çap olunur.

Azərbaycan dilində ilk ensiklopediya 1976–1987-ci illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasıdır. Kiril əlifbası ilə çap olunan bu ensiklopediya hazırda Azərbaycan dilində ensiklopedik informasiya bazalarından ən mükəmməlidir.

Avropada ədəbiyyat ensiklopediyasının ən qədim nümunəsi yunan şair və qrammatiki Kallimaxın "Elmin bütün sahələrində məşhur olan adamlar və onların əsərləri haqqında cədvəllər" kataloqu hesab olunur. İsgəndəriyyə kitabxanasının kataloqu kimi yaradılan "Cədvəllər" tədricən qədim yunan ədəbiyyatının əsas sorğu mənbəyinə çevrilmiş və sonrakı sorğu kitabları üçün nümunə olmuşdur. İntibah dövründə ensiklopedik lüğətlər tez-tez çap olunurdu. Onlardan Konrad Gesnerin (1515–65) "Universal kitabxana"sı (1545) xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Kataloqa təqribən 5 min müəllif haqqında məlumat daxil edilmişdi. İohan Albert Fabrisius İntibah dövrünəqədərki ədəbiyyatlarda olan biliklərə özünün silsilə sorğu kitablarında [2 cildlik "Latın kitabxanası, yaxud Qədim latın müəlliflərinin siyahısı" (Hamburq, 1697), 3 cildlik "Yunan kitabxanası" (Hamburq, 1705–1711) və 6 cildlik "Orta əsrlər və sonrakı illər latın kitabxanası" (Hamburq, 1734–36)] yekun vurdu. Biliklərin yeni, ensiklopedik icmalı və təsnifatı ingilis filosofu Frensis Bekon tərəfindən "Yeni Orqanon" əsərində irəli sürülmüşdür.

Deni Didro və D’Alamberin redaktəsi ilə çıxan "Ensiklopediya, yaxud Elm, incəsənət və peşələrə dair izahlı lüğət" (Paris, 1751–72) Bekon sisteminə uyğun tərtib edilmişdir. XIX əsrdə Avropada qədim dövr ədəbiyyatına dair sorğu kitabları yaradıldı: naşir V. Roşerin 6 cildlik "Yunan və Roma mifologiyasının geniş leksikonu" (Leypsiq, 1884– 1937), V. Folmerin 3 cildlik "Bütün xalqların mifologiyasının tam lüğəti" (Ştutqart, 1836), Olden amerikan nəşriyyatının 20 cildlik "Dünya ədəbiyyatı ensiklopediyası" (Nyu-York, 1885–91) və s. XX əsrdə folklorşünaslığın genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq, bu sahəyə aid maraqlı lüğətlər yarandı: "Əsas folklor, mifologiya və əfsanələr lüğəti" (Nyu-York, 1949–50, c. 1–2). Yazıçı və şairlərə həsr olunmuş biblioqrafik ensiklopediyalar geniş yayıldı: Koş Alman ədəbiyyatı lüğəti. Bioqrafik və biblioqrafik sorğu kitabı, c. 1–4, Bern, 1949–58; Ensiklopedik italyan ədəbiyyatı lüğəti, c. 1–6, Roma – Bari, 1966–70 və s..

XX əsrin 2-ci yarısında fərdi ədəbiyyat ensiklopediyaları və lüğətlərə maraq artdı: "Göte haqqında soraq kitabı" (c.1–4, Ştutqart, 1955–61), Adolf Vilhelm Şmidtin "Şekspir leksikonu" (c.1–2, Berlin–Nyu-York, 1971), "Dante ensiklopediyası" (c. 1–5, Roma, 1970–76) və s. Bir çox ölkədə ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğətləri çıxmışdır: L. Georgiyevin (Sofiya, 1963, 1969), Q.fon Vilpetin, Q. Sounun (Nyu-York, 1972) və s. Rusiyada XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində Nikolay Fyodoroviç Ostolopovun "Qədim və yeni poeziya lüğəti" (c.1–3, SPb, 1821); Semyon Vengerovun natamam "Rus yazıçı və alimlərinin tənqidi-bioqrafik lüğəti…" (SPb, 1886–1904, c. 1–5, 6-cı əlavə cild çıxmışdır) və s. nəşr edilmişdir. SSRİ-də 2 cildlik "Ədəbiyyat ensiklopediyası. Ədəbi terminlər lüğəti" (1925), 12 cildlik "Ədəbiyyat ensiklopediyası" (c. 1–9, 11 c. 1929–39; 10 və 12-ci cildlər çıxmamışdır), "Qısa ədəbiyyat ensiklopediyası" (c. 1–9, 1962–78), bircildlik "Ensiklopedik ədəbiyyat lüğəti" (1987) nəşr olunmuşdur. Ayrı-ayrı yazıçı və şairlərə həsr edilmiş ensiklopediyalar da vardır ("Şevçenko lüğəti", c.1–12, Kiyev, 1976– 77; "Lermontov ensiklopediyası", M., 1981; "Dünya xalqlarının mifləri", c.1–2, M., 1980–82) və s. Çin, Hindistan, Türkiyə, Vyetnam, Yaponiya və s. ölkələrdə yazıçı və şairlərə həsr olunmuş lüğət-sorğu kitabları nəşr edilmişdir.

Yaxın və Orta Şərqdə, eləcə də Azərbaycanda geniş yayılmış təzkirələr ədəbiyyat ensiklopediyaları və lüğətləri sayıla bilər: Dövlətşah Səmərqəndinin "Təzkirət üş-şüəra" (1481–87), "Məcalis ün-nəfais" (1491), Əhdi Bağdadinin "Gülşəni üş-şüəra" (1563), Sam Mirzənin "Töhfeyi-Sami", Sadıq bəy Əfşarın "Məcmə ül-xəvas" (1599), Lütfəli bəy Azərin "Atəşgədə" (1762), "Təzkireyi-Nəvvab" (nəşri 1913), Məhəmmədəli Tərbiyətin "Danişməndani-Azərbaycan" (1935) . Əziz Mirəhmədovun "Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət"i təkmilləşdirilmiş variantlarda 1957, 1965, 1988 və 1998 illərdə nəşr olunmuşdur. "Kitabi Dədə Qorqud Ensiklopediyası" (2 cilddə. B., 2000) son dövr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının bu qəbildən olan ən fundamental əsəridir. Teymur Əhmədovun redaktəsi ilə "XX əsr Azərbaycan yazıçıları" (B., 2004) kitabı irihəcmli biobiblioqrafik lüğəti, Z. Ş. Əsgərlinin "Poetika: izahlı sözlük" (B., 2014) kitabı çapdan çıxmışdır.

• 2014-02-22 at the Wayback Machine

• R. Əliquliyev, S. Şükürlü, S. Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.