Şəbəkənin xarakteristikasından, xəttin uzunluğundan, işlədicilərin sayından və s. asılı olaraq EVX-ləri aşağıdakı gərginlik siniflərinə ayrılır:

1. Alçaq gərginlikli — (1 kV – dan aşağı gərginlik)
2. Orta gərginlik — (1 kV – dan 35 kV – dək olan diapazondakı gərginlik)
3. Yüksək gərginlikli — (110 ÷ 220 kV – dək olan diapazondakı gərginlik)
4. İfrat yüksək gərginlikli — (330 kV – dan 750 kV – dək olan diapazondakı gərginlik)
5. Ultra yüksək gərginlikli — (750 kV – dan yüksək olan gərginlik)

EVX konstruktiv quruluşuna görə aşağıdakılara bölünür:

• Hava EVX — cərəyanın ötürülməsi xüsusi dayaqlar üzərində çəkilmiş məftillər vasitəsilə həyata keçirilir.
• Kabel EVX — cərəyanın ötürülməsi xüsusi kabel kanallarında, torpaqda və s. quraşdırılmış güc kabelləri vasitəsilə həyata keçirilir.

Hava elektrik veriliş xətti elektrik enerjisinin dayaqlardakı izolyatorlardan asılmış məftillər vasitəsilə ötürülməsinə və paylanılmasına xidmət edən qurğudur.

• Elektrik enerjisini ötürən məftillər
• Məftilləri atmosfer (ildırım) ifrat gərginliklərindən mühafizə edən troslar
• Məftilləri yer və su səthindən müəyyən məsafədə saxlayan dayaqlar
• Məftilləri dayaqlardan izolə edən izolyatorlar
• Məftilləri, izolyatorları və dayaqları bir-biri ilə əlaqələndirən armaturlar
• Dayaqların, trosların, izolyatorların ağırlığını öz üzərinə götürən özüllər
• Dayaqların torpaqlama sistemləri

Hava elektrik veriliş xətlərinin məftil və trosları müəyyən yerlərdə (xəttin çəkilmə şəraitindən asılı olaraq) aknker dayaqlara sərt bərkidilməli və lazımi qədər çəkilməlidir. Anker dayaqları arasında məftil və trosları müəyyən hündürlükdə saxlamaq üçün aralıq dayaqları qurulur. Dayaqlarda iki qonşu bərkidilmə nöqtəsi arasındakı ən kiçik məsafəyə aşırımın uzunluğu və ya aşırım (l) deyilir. Məftilin ən çox sallanma şəraitində onunla yer arasındakı ən kiçik məsafəyə qabarit məsafəsi (h) deyilir. Eyni sviyyədə olan iki bərkidilmə nöqtəsini birləşdirən üfüqi düz xətlə məftilin ən aşağı sallanma nöqtəsi arasındakı şaquli məsafəyə sallanma oxu (f) deyilir. Əgər məftilin bərkidilmə nöqtələri müxtəlif hündürlüklərdədirsə, onda xəttin iki sallanma oxu (F və f) olur. Bu sallanma oxları məftilin aşağı sallanma nöqtəsi ilə bərkidilmə nöqtələri arasındakı məsafələrə bərabərdir.

Hava xəttinin məftilləri mis, alüminium və poladdan hazırlanır. İldırımdan mühafizə trosu isə poladdan hazırlanır. Mis məftil konstruktiv cəhətdən bir və çox məftilli şəkildə hazırlanır. Mis məftilin xüsusi müqaviməti ρ=18 Om∙mm²/km olub polad və alüminiumdan hazırlanmış məftillərin xüsusi müqavimətindən kiçikdir, mexaniki möhkəmliyi isə σ=(360÷400) MPa-a bərabərdir. Keçmişdə belə məftillərdən çox istifadə olunurdu. Hazırda mis çox az tapılan və qiymətli material olduğundan elektrik şəbəkələrində yalnız xüsusi rayonlarda, məsələn, xəttin trası dənizin kənarından, bataqlıq və duzlu göllərdən və s. keçdikdə istifadə olunur.

Aliminium məftil mis məftilə nisbətən çox yüngüldür, xüsusi müqaviməti mis məftilin xüsusi müqavimətindən böyükdür (ρ=28.8 Om∙mm²/km), mexaniki möhkəmliyi isə kiçikdir (σ=180 MPa). Bu səbəbdən alüminium məftillərdən gərginliyi 110 kV-dək olan şəbəkələrdə geniş istifadə olunur. Gərginliyi 110 kV-dan yüksək olan şəbəkələrdə aralıq aşırımının uzunluğu artdığından alüminium məftil tab gətirmir, yəni qırılır. Ona görə belə şəbəkələrdə alüminium məftilin mexaniki möhkəmliyini artırmaq üçün onun mərkəzində polad məftil yerləşdirilir. Hazırda belə məftillərin bir çox növləri mövcuddur. Məsələn, AC, ACO, ACKC və s. AC markalı məftildən normal iqlim şəraiti olan rayonlarda istifadə olunur. Əgər xəttin trası sənaye rayonlarının ərazisindən, dəniz, bataqlıq və duzlu göllərin ərazisindən keçərsə, onda yuxarıda göstərilən digər markalı məftillərdən istifadə olunur.

Aldrey məftillərin elektrik müqaviməti təqribən alüminium məftillərin elektrik müqaviməti kimidir, lakin mexaniki möhkəmliyi iki dəfə artıqdır. Aldrey alüminium az miqdarda dəmir (0.2 %), maqnezium (0.7 %) və silisium (0.8 %) ərintisindən ibarətdir. O, korroziyaya davamlılığına görə alüminium kimidir. Aldrey məftillərinin mənfi cəhəti onların vibrasiyaya qarşı az davamlı olmasıdır.

Hava xəttinin ildırımdan mühafizə trosu poladdan hazırlanır. Son zamanlar xəttin ildırımdan mühafizə trosundan yüksək tezlikli rabitə əlaqəsi üçün istifadə olunur. Bu məqsədlə polad trosun içərisində alüminium məftil yerləşdirilir ki, bu da trosun aktiv müqavimətini azaldır.

Dayaqlar elektrik hava xəttinin əsas elementi olub vəzifəsinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

• aralıq
• anker
• künc
• keçid
• transpozisiya

Anker dayaqları təqribən 5 km məsafədən bir qoyulur ki, bu məsafəyə anker aşırımı deyilir. Anker aşırımında məftillər hər iki tərəfdə qoyulmuş anker dayağına dartılmış vəziyyətdə bərkidilir.

Aralıq dayaqlarında isə məftillər dayaqdan yerə nisbətən müəyyən hündürlükdə asılır. Aralıq dayaqların sayı xəttin ümumi dayaqlarının 80–90 % — ni təşkil edir. Xəttin trası öz istiqaməti dəyişdikdə künc (bucaq) dayaqlarından istifadə olunur. Xəttin trası dəmir və şose yollarından, çaydan, bataqlıqdan və s. keçərsə, onda keçid dayaqlarından istifadə olunur.

Hava xətlərinin ayrı-ayrı fazlarının induktiv müqavimətini tənzim etmək məqsədilə trasda faz məftillərinin yerləri dəyişdirilir. Bu prosesə transpozisiya deyilir.

Materialına görə dayaqlar ağacdan, metaldan (dəmirdən) və dəmir-betondan hazırlanır. Ağac dayaqlar birdövrəli olub, gərginliyi 110 kV-dək olan şəbəkələrdə istifadə olunur. Ağac dayaqlar konstruktiv cəhətdən çox sadədir və dielktrik xassəsinə malik olur. Ancaq mənfi cəhəti isə çürüməyə məruz qalmasıdır. Lakin bəzi antiseptik maddələri (kreozot, antrasen yağı və s.) ağaca hopdurmaqla onun ömrünü 15–20 ilə çardırmaq olar. Ağac dayağın yeraltı hissəsi dəmir-beton özüldən ibarətdir.

Dəmir-beton dayaqlar gərginliyi 500 kV-a qədər olan şəbəkələrdə istifadə olunur. belə dayaqların xidmət müddəti ağac dayaqlarınkına nisbətən çoxdur. Küləkli rayonlarda belə dayaqlardan istifadə etmək məqsədəuyğun deyil, çünki küləyin təsirindən dayaqda titrəmə yaranır ki, bu da beton örtük təbəqəsinin çatlamasına və betonun içərisindəki dəmirin paslanmasına səbəb olur. Dəmir-beton dayaqlar yeraltı özül tələb etmir.

Metal dayaqlardan bütün şəbəkələrdə istifadə olunur. digər dayaqlardan fərqli olaraq belə dayaqların xidmət müddəti çoxdur, mexaniki möhkəmliyi daha yüksəkdir. mütal dayaqların çatışmayan cəhəti onun paslanmaya məruz qalmasıdır. Xidmət müddətini artırmaq üçün onu rəngləmək lazımdır. Dayaqlar şəbəkənin gərginliyinə, ərazinin iqlim şəraitinə və məftilin en kəsik sahəsinə görə seçilir.

Hava xətlərində məftilləri dayaqlardan və digər konstruksoiyalardan mühafizə etmək üçün müxtəlif tipli izolyatorlardan istifadə olunur. İzolyatorlar elektriki, mexaniki və atmosfer təsirlərinə qarşı yüksək davamlı olan materiallardan — farfor və şüşədən hazırlanır. İstismar nöqteyi-nəzərindən şüşədən hazırlanmış izolyator daha əlverişlidir, çünki şüşə izolyatorlar farfor izlyatorlardan yüngül olub, zərbə yüklərinə qarşı onlardan davamlıdır. Həmçinin şüşə izolyatorlar elektriki, termiki və mexaniki təsirlər zamanı çatlamır, dağılır. Bu isə nəinki xəttin zədələnmiş yerini, həmçinin zəncirdəki zədəli izolyatoru asanlıqla tapmağa imkan verir.

Konstruksiyasına görə izolyatorlar aşağıdakı 2 qrupa bölünür:

• Taxma (çubuqlu) izolyatorlar
• Asma izolyatorlar

Taxma izolyatorlardan həm 1 kV-a qədər gərginlikli xətlərdə, həm də 6–35 kV gərginlikli xətlərdə istifadə edilir. Gərginliyi 35 kV və daha yüksək olan hava xətlərində asma izolyatorlardan istifadə edilir. Xəttin gərginliyindən asılı olaraq izolyatorları ardıcıl birləşdirirlər ki, buna da izolyator zənciri deyilir. Zəncirdəki izolyatorların sayı xəttin gərginliyindən, havanın çirklənmə dərəcəsindən, dayaq və izolyatorun tipindən asılıdır. Asma izolyatorları saxlayıcı və dartma izolyatorlarına bölünür. Saxlayıcı izolyatorlar aralıq dayaqlarında, dartma izolyatorlar isə anker dayaqlarında quraşdırılır.

İzolyatoru dayağa, məftili izolyatora və məftilləri bir-biri ilə bəərkitmək üçün xətt armaturu adlanan xüsusi birləşdirici elementlərdən istifadə olunur.

Kabel xətlərindən hava xəttinin çəkilməsi mümkün olmayan yerllərdə istifadə edilir. Eyni gücü eyni gərginlikdə müəyyən məsafəyə ötürərkən hava xətti kabel xəttinə nisbətən iqtisadi cəhətdən əlverişli olur, çünki kabel xəttində əlvan metal sərfi çox olur.

Lakin kabel xətlərinin hava xətlərinə nisbətən aşağıdakı üstünlükləri vardır:

• Kabel xəttinin xüsusi xəndəkdə olması onun təhlükəsizliyini təmin edir.
• xarici atmosfer təsirlərinə məruz qalmır.

Kabel xətlərinin mənfi cəhətlərinə misal olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• Kabel xətlərinin çətin istismar olunması
• Təmir və profilaktika işlərinin çox vaxt aparması

Kabel konstruktiv cəhətdən cərəyan keçirici damardan, izolyasiyadan və xarici örtük təbəqəsindən ibarətdir. Cərəyan keçirən damar mis və alüminiumdan hazırlanır, bir və çox məftilli ola bilər. Cərəyan keçirən damarların sayına görə bir, iki, üç və dörd damarlı kabellər mövcuddur.

Gərginliyi 127/220, 220/380 V olan şəbəkələrdə dörd damarlı kabellərdən istifadə edilir. Daha yüksək gərginlikli şəbəkələrdə bir damarlı kabellərdən, sabit cərəyan şəbəkələrində isə iki damarlı kabellərdən istifadə olunur.

En kəsiyinin formasına görə kabellərin damarı dairəvi, sektor və seqment şəklində olur. Bir damarlı kabellər dairəvi en kəsik sahəsinə malikdir. Sektor və seqment formalı damarların tətbiqi kabelin izolyasiyasının yaxşılaşdırılmasına və en kəsik sahəsindən daha səmərəli istifadə olunmasına səbəb olur.

Cərəyan keçirən damarların izolyasiyası qalınlığı 0.08–0.17 mm olan xüsusi kabel kağızından hazırlanır. İzolyasiyanın qalınlığı kabelin işçi gərginliyindən asılıd.r. İzolyasiyanın elektrik möhkəmliyini artırmaq üçün kabel kağızı mineral yağ ilə hopdurulur. Gərginliyi 10 kV olan kabellərdə qalınlığı 5 mm olan polietilen izolyasiyasından istifadə edilir. Kabelin xarici mühafizə təbəqəsi isə alüminiumdan, sinkdən, polivinilxloriddən və s. hazırlanır. Hazırda mühafizə təbəqəsi alüminiumdan olan kabellər çox geniş yayılmışdır. Çünki belə kabellər xarici mühafizə örtüyü sinkdən hazırlanmış kabellərə nisbətən çox yüngüldür. Çox vaxt kabelin xarici mühafizə təbəqəsi polad lentdən və ya polad yaydan hazırlanır ki, bu da onun mexaniki yüklərə qarşı davalılığını artırır.

1.

2.

3.

• Q. Ə. Həsənov — "1,10,35,110,220 kV Elektrik veriliş hava xətlərinin montajı və istismarı" (Bakıelektrikşəbəkə Tədris Mərkəzinin müdavimləri üçün nəzərdə tutulmuş dərs vəsaiti) BAKI 2013