Ebla lövhələri — Suriyanın sərhədləri daxilində yerləşən qədim Ebla şəhərindəki 1800 ədəd tam gil lövhə, 4700 hissə və minlərlə xırda parçadan ibarət olan bir saray arxivi kolleksiyasıdır. Lövhələr italyan arxeoloq Paolo Matthiae və qrupu tərəfindən 1974–75-ci illərdə qədim Tell Mardikh şəhərində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir. Hamısı e.ə. 2500 ilə şəhərin dağıldığı 2250-ci illər arasındadır. Bu günlərdə lövhələr Suriyanın Hələb, Şam və İdlib muzeylərində saxlanılır.
E.ə. 2500-cü illərə aid Ebla lövhələri din tarixini öyrənmək baxımından çox əhəmiyyətli məlumatlar daşıyır. 1975-ci ildən etibarən bir neçə dəfə tədqiqat və müzakirə mövzusu olan Ebla lövhələrinin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti isə İlahi kitablarda bəhs edilən üç peyğəmbərin adının çəkilməsidir.
Ebla lövhələrinin min illər sonra tapılması Quranda bildirilən qövmlərin coğrafi mövqeyinin müəyyən olunması baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Ebla e.ə. 2500-cü illərdə indiki Suriyanın paytaxtı olan Şam və Türkiyənin cənub-şərq ərazilərini əhatə edən krallıq idi. Bu krallıq mədəni və iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş, amma bir müddət sonra (bir çox sivilizasiyada olduğu kimi) tarix səhnəsindən silinmişdi. Ebla krallığının dövrünün tanınmış bir mədəniyyət və ticarət mərkəzi olduğu lövhələrdən aydın olur. Eblalılar dövlət arxivi formalaşdıran, kitabxana quran və yazılı şəkildə ticarət müqavilələri bağlayan bir mədəniyyətə sahib idilər. Hətta Eblait adlanan öz dilləri var idi.
Yer altında gizli qalan dinlər tarixi
1975-ci ildə aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilən Ebla mədəniyyəti həqiqi əhəmiyyətini mixi yazılarla yazılmış təxminən 20.000 lövhə və hissələrdən ibarət arxivin tapılması ilə qazanmışdır. Bu arxiv, eyni zamanda, digər arxeoloqlara üç min ildən bəri məlum olan bütün mixi yazılı mətnlərdən dörd dəfə çox idi.
Lövhələrdəki dil Roma Universitetində arxeoloji yazılar eksperti olan Giovanni Pettitano tərəfindən açıqlandığında mövzunun nə qədər vacib olduğu daha da yaxşı aydın oldu. Bunun sayəsində Ebla krallığının və bu böyük dövlət arxivinin tapılması artıq təkcə arxeoloji deyil, dini dairələri də maraqlandıran bir mövzuya çevrilmişdi. Çünki lövhələrdə Qurani-Kərimdə adı çəkilən mələk Mikayılın (Doubleday, 1981, s. 271–321) və üç İlahi kitabda bəhs edilən peyğəmbərlərin adı çəkilirdi. Hz. İbrahim (Ab-ra-mu) və Hz. İsmayılın (Iş-ma-il) adları…
Ebla lövhələrindəki adların əhəmiyyəti
Ebla lövhələrində aşkar olunan peyğəmbər adlarının çox böyük əhəmiyyəti var. Çünki sözügedən adlara ilk dəfə bu qədər qədim tarixi sənəddə rast gəlinmişdir. Tövratdan 1500 il əvvələ aid olan bu məlumatlar olduqca maraqlıdır. Hz. İbrahimin adının lövhələrdə qeyd olunması Hz. İbrahim və onun gətirdiyi dinin Tövratdan əvvəl mövcud olduğunu təsdiq edir.
Tarixçilər Eblada tapılan lövhələri bu cəhətdən dəyərləndirdilər, Hz. İbrahim və onun peyğəmbərliyi haqqındakı bu əhəmiyyətli kəşf dinlər tarixi cəhətindən mühüm tədqiqat mövzusuna çevrildi. Amerikalı arxeoloq və dinlər tarixi tədqiqatçısı David Milad Freidmanın da apardığı tədqiqatlara əsasən lövhələrdəki İbrahim və İsmayıl kimi adların peyğəmbər adları olduğu bildirdi.
Lövhələrədə adı çəkilən digər adlar
Lövhələrdə yazılan adlar üç İlahi kitabda bəhs edilən peyğəmbər adları idi və lövhələr Tövratdan daha qədim idilər. Bundan başqa, bu adların yanında daş lövhələrdə əks olunan başqa mövzular və yer adları da var idi. Bu məlumatlardan və yer adlarından verdiyi məlumata görə Eblalılar ticarət sektorunda böyük uğur qazanmışdılar. Yazılarda Eblanın yaxınlığındakı Sina, Qəzzə və Qüds adları da çəkilirdi. Bu da Eblalıların bu yerlərlə olan ticarət və mədəni əlaqələrini göstərirdi.
Lövhələrdə nəzərə çarpan digər əhəmiyyətli bir xüsusiyyət isə Lut qövmünün yaşadığı Sodom və Qomorra bölgələrinin adları idi. Məlum olduğu kimi, Sodom və Qomorra Ölü dənizin sahilində Lut qövmünün yaşadığı, Hz. Lutun təbliğ edib insanları din əxlaqına çağırdığı ərazi idi. Bu iki yerdən başqa Quran ayələrində adı çəkilən İrəm şəhəri də Ebla lövhələrindəki adların arasında idi.
Bu adların daha çox diqqət çəkən tərəfi isə peyğəmbərlərin təbliğ etdiyi kitablardan başqa, indiyə qədər başqa heç bir mətndə işlədilməməsi idi. Bu, o dövrdə haqq dini təbliğ edən peyğəmbərlərin xəbərlərinin bu bölgələrə də çatdığını göstərən əhəmiyyətli bir sənəd xüsusiyyətini daşıyır. "Reader's Digest" jurnalındakı bir məqalədə verilən məlumata görə, Kral Əbrumun hakimiyyətdə olduğu dövrdə eblalıların dinlərində dəyişiklik olduğu, insanların Ulu Allahın adını ucaltmaq üçün adlarının qarşısına başqa bir ad əlavə etdiklərindən məlum olur.
Dili
Lövhələrdəki yazılarda iki dil ortaya çıxmışdır: yerli əhalinin danışdığı Ebla dilinin fonetik nümayəndəsi olan şumercə və daha əvvəllər məlum olmayan bir dildən istifadə edən şumer mixi yazısı (Şumer loqoqramları və ya "Şumeroqramlar").
Məzmunu və əhəmiyyəti
Lövhələrdə Ebla şəhərinin padşahlarının siyahıları, krallıq mərasimləri, fərman və müqavilələri, yer adları olan atlas (e.ə. 2600) və ilahilər, ayinlər, dastanlar və atalar sözləri olan bədii mətnlər vardır.
İncil arxeologiyası
Lövhələrdə İbrahimlə İsmayılın, Sodom və Gomore adı ilə mövcud olması mübahisələrə səbəb olmuşdur.
İstinadlar
- Numbers as in R. Biggs, "The Ebla tablets: an interim perspective", The Biblical Achaeologist 43 (1980:76–87); Palace G in the excavation reports.
- Moorey, 1991, p.150–152.
- Hans H. Wellisch, "Ebla: The World's Oldest Library", The Journal of Library History 16.3 (Summer 1981:488–500) p. 488f.
- Dumper; Stanley, 2007, p.141.
- Ebla, Funk & Wagnalls New Encyclopaedia, (c) 1995 Funk & Wagnalls Corporation, Infopedia 2.0, SoftKey Multimedia Inc.
- Howard La Fay, "Ebla: Bilinməyən Böyük Bir İmperatorluq", National Geographic magazine, Dekabr 1978, s. 736
- İlim ve Teknik Dergisi, say 118, Sentyabr 1977, Oktyabr 1978
- . Routledge. 1997. səh. 101. ISBN 0-415-05767-1. 2016-04-23 tarixində . İstifadə tarixi: 17 dekabr 2020.
- Giovanni Pettinato, "L'atlante geografico del vicino oriente attestato ad Ebla e ad Abū Salābikh", Orientalia 47 (1978:50–73).