Mirzə Səmianın “Təzkirət əl-müluk” əsərində divanbəyinin vəzifə öhdəlikləri belə verilib ki, o, həftədə dörd gün, sədrlərlə birlikdə divanbəyilərə məxsus keşikxanada, sədrlərin hökmü ilə, adam öldürmək, namusa təcavüz etmək, göz çıxarmaq və diş sındırmaq kimi dörd cinayət barədə günahkarların işinə baxırdı. Divanbəyi, məmalik-i məhrusədə zülmkarlıqla bağlı müraciətləri, şəhər və kənd əhalisinin bir-birindən dörd-beş tüməndən artıq olan pul iddialarına aid şikayətləri də təhqiq edirdi. Şəriət hökmlərinin icrası, şəhərlərdə nizam-intizamın qorunması, güclülərin zəiflərə zülm etməsinin qarşısının alınması da divanbəylərin səlahiyyətinə daxil idi. Divanbəyi, mülkü və cinayət məhkəmələrinin rəisi olub, ölkədəki həbsxanalara da nəzarət edirdi. Dövlətin idarə quruluşunda ayrı-ayrı orqanlar arasında səlahiyyət bölgüsünə uyğun olaraq sədr əzəmlə divanbəyi arasında qanunlara uyğun olan qarşılıqlı münasibətlər səyyah gündəlikləri ilə müqayisədə “Təzkirət əl-müluk”da daha aydın şəkildə əks olunmuşdur. Qaynaqda göstərilir ki, divanbəyi səlahiyyətinə aid olan dörd mühüm cinayət hadisəsinə sədr əzəmin iştirakı olmadan baxıla blməzdi. Ancaq bu cinayət hadisələri ilə əlaqədar olaraq başqa şəri hakimlərin, hətta sədr əlməmalikin də divanbəyinin işinə qarışmağa səlahiyyətləri yoxudu. Qeyd olunan cinayət hadisələri ilə bağlı məhkəmə iclasları hər həftənin şənbə və bazar günləri sarayın keşikxnasında təşkil olunurdu."Təzkirət əl-müluk"da ifadə edildiyi kimi, divanbəyi "üməra-ye əzəm" sırasına daxil olurdu. Bu ifadə "böyük əmirlər" mənasını verir.

Divanbəyinin vəzifə öhdəlikləri barədə ətraflı məlumata Səfəvi dövlətində olmuş səyyahların gündəliklərində də rast gəlmək mümkündür.

Belə ki, XVII əsr səyyahı Tavernye yazır ki, divanbəyi ədliyyə məsələləri üzrə əsas dövlət məmuru olub, ölkədə qanunların icrası və günahkarların cəzalandırılması məsələlərinə baxırdı. Ölkədə bütün şikayətçilər ona müraciət edir və Şah da onun divanında iştirak edirdi.

Bir digər XVII əsr səyyahı Jan Şarden isə yazır:

“Divanbəyi və ya Qazi-ül-qüzzat hər cür iddialar barədə, istər cinayət və hüquqi olmuş olsun, qəti hökm çıxarır. Divanbəyinin çıxartdığı möhkəm hökmünə etiraz olaraq Ali məkhəmə tərəfindən yenidən baxıla bilməzdi. Ölkə təşkilatlarında şahdan başqa heç kəs vəzifə, məqam baxımından ondan yüksək olmadığı üçün, şikayətçilər onun etimal olunan, ədalətsizliyindən yalnız şaha şikayət edə bilərlər. Bütün ölkədə, barələrində zülm olunanların hamısı ondan ədalət istəyirlər. Hər bir yerdə cinayət işi baş vermiş olsa, onun cinayət işini yoxlamaq, yoxlatdırmaq hüququ vardır və günahkarları məcbur edir ki, mühakimə üçün ədalət məhkəməsində hazır olsunlar. O məhkəmə iclaslarını bir qayda olaraq öz evində təşkil edir. Bəzi hallarda məhkəmə iclasını şah sarayı zallarında, onun keşikxanasmda, ya başqa yerdə təşkil edir.”

Şarden həmçinin bildirir ki, paytaxt İsfahanda şah sarayı qarşısının iki tərəfində iki hündür, əzəmətli bina yerləşir. Onlardan biri sədr-i əzəm (Baş nazir), ikincisi Divanbəyinin iş yeridir. Keçmiş zamanlarda şahlar tam əlaqə ilə bütün mühüm münasibətlərdə iştirak edirdilər ki, məhkəmə iclaslarının gedişinə, qazi-ül-quzzatin hökm və qərar çıxarmasına nəzarət etmiş olsunlar. Lakin Şah Səfi və oğlu II Şah Abbasın hakimiyyətləri dövründə həmin yaxşı adət, qayda az-az aradan getdi. Heç vaxt görməyib, eşitməmişəm ki, şahlar həmin məhkəmə iclaslarında iştirsak etmiş olsunlar.

Divanbəyi həftənin dörd gününü onun üçün nəzərdə tutulmuş qarovulcu otagında, iki günü isə öz evində olurdu. O dörd cür cinayətə (öldürülmə hadisəsi, zorlamaq, kor etmək, dişini qırmaq) baxırdı. Bundan başqa, dövlətin bütün ərazilərində münaqişəli işlər barədə şəxslərin şikayətlərinə baxılması, şəriət qərarlarının icra edilməsi, şəhərdə qaydalara riayət edilməsinə nəzarət edilməsi də divanbəyiyə aid idi. Bəzən əyalətlərdən adamlar öz bəylərbəylərinin, hakimlərinin və sultanların adamlarından şikayətlərlə Ali Ordugaha gəlib böyük vəzirə deyil, divanbəyiyə xəbər verirdilərsə, onda divanbəyi həmin şikayəti araşdırır, onun məzmununu hökmdara çatdırır və işi dövlətin maraqları və ölkənin qanunları əsasında həll edirdi.

1683-cü ildə Fransa kralı XIV Luis tərəfindən Səfəvi dövlətinə göndərilən Şanson qeyd edir ki, bütün ədliyyə icra məmurları divanbəyinin ixtiyarındadır. Şah divanbəyliyə ildə 5000 eku (15 eku 1 tümənə bərabər idi) maaş verir ki, ədaləti pulsuz, məccani surətdə icra etsin. Bütün imperiya ərazisində divanbəyinin hökm və qərarları hörmətli sayılır və icra olunur. Vilayət, əyalət hakimlərindən şikayətci olanlar divanbəyiyə müraciət edirdilər. Divanbəyi vəzifəsi Səfəvi dövlətində ən yüksək cinayət qazisi hesab olunur.

Professor Zabil Bayramlı yazır ki, zülm, təcavüz və dörd cinayət hadisəsi barədə divanbəyinə şikayət edildikdə və bu hadisə şəhərdən on-on iki ağacdan uzaq məsafədə baş verməmişsə, divanbəyi xidmətçilərindən birinə təliqə yazıb, təhqiqatı ona həvalə edirdi. Hadisə qeyd olunan məsafədən uzaqda baş verdikdə və mövcud qaydaya görə bu qətl məsələsi ilə bağlı olduqda ərizə verən şəxs beş tümənə də verməli idi. Bundan sonra divanbəyi və divanxana katibi hər biri ayrıca təliqə yazır və işə baxmaq üçün hökm verilirdi. Hökm xüsusi dəftərə qeyd olunduqdan sonra iltizam (öhdəlik) pulu mühəssilin hesabına köçürülür və ondan da başqa vəsaitlər kimi istifadə olunurdu. Həftənin iki gününü isə divanbəyi öz evində adi haqq-hesab şikayətlərinə baxırdı. Divanbəyinin hökmləri məmləkətin bütün böyükləri, əyalət xanları, hakimləri tərəfindən qəbul olunaraq icra edilirdi. Divanbəyiyə dövlət vergiləri, baş vəzirə tabe məmurlar və qələm əhlinə aid mübahisəli məsələlərlə bağlı şikayətlər daxil olduqda o bunları baş vəzirə göndərməli idi. Eləcə də şikayət edən tərəflərdən biri qorçu, qulam və başqa ordu qulluqçusu, yaxud büyutat xidmətçisi olduqda, o zaman divanbəyi hər idarənin öz ağsaqqalına müraciət edərdi. Şəhər və kənd əhalisi ilə bağlı olan başqa mübahisəli məsələləri divanbəyi özü səbəst həll edirdi. Vilayətlərdən bir qrup adam bəylərbəyi, sultanlardan şikayət məqsədilə şah sarayına gəlib, baş vəzirə deyil, divanbəyiyə müraciət etdikdə, divanbəyi onların hər birini dinlədikdən sonra bütün bunları Şaha ərz edib, məsələni hökumətin məsləhəti, məmləkətin qanununa uyğun yolla həll edirdi.

Sarayın və dövlətin yüksək rütbəli şəxsiyyətləri, həmçinin xüsusi hüquqlara mаliк, özlərini «Əlahəzrətin qonağı» adlandıra bilən şəxslər, о cümlədən İran sarayında sakin səfirlər, bu ölkənin əcnəbi təəbələri, sair seçilmiş və yüksək rütbəli şəxslər yalnız Ali Məhkəmədə, yəni divanbəyinin hüzurunda hazır olub, onların mədəni və cinayət iddialarına (istər bir-biri arasında və istərsə digərləri əleyhinə iddialara) orada baxılmalı idi.

Dövrün qaynaqlarında divanbəyi vəzifəsinə dövləti quran və onu yaşadan Türk əyanlarının təyin olunmasına dair məlumatlar verilmişdi. Hələ I Şah İsmayıl zamanında dövlətin qurulmasında fəal iştirak etmiş Hüseyn bəy Lələ Şamlı bir müddət divanbəyi vəzifəsində olmuşdu. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dövründə bu vəzifə Ustaclı əmirlərinin əlində olmuşdu. İsgəndər bəy 1579-cu il hadisələrindən bəhs edərkən Ustaclı Həmzə xanın divanbəyibaşı olduğunu qeyd edir. Müəllif 1584-cü ildə isə yenə də Ustaclılardan Əliqulu bəy Qıc oğlunun divanbəyi olması haqqında məlumat verir. I Şah Abbas hakimiyyətə keçdikdən sonra haqqında danışılan orqanda türk əyanları yenə aparıcı mövqeyə malik olmuşdur. 1615-ci ildə Şamlı elinin Bəydili obasından Əliqulu bəy (xan) divanbəyi idi. 1619-cu ildə isə Şamlı eli əyanlarından Kəlbəli xan divanbəyi təyin edilir (80, 887, 935, 946). I Şah Abbasdan etibarən bu vəzifəni uzun müddət Şamlı əmirləri öz əllərində saxlamışdılar. 1642-ci ildə Ali məclis çağrılmış, eşikağasıbaşı Murtəzaqulu xan Biçərli Şamlı divanbəyi təyin edilmişdi. 1645-ci ildə saray dəftərxanasının naziri Şamlı Uğurlu xan divanbəyi olur.

• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
• Sanson. Səfərnaməyi Sanson (fars). Tehran: Kitapfuruşi-yi İbn-i Sina. 1363.
• Vəliyeva, Zülfiyyə. Səfəvi Dövlət Təşkilatı (Təzkirətül-Mülükə əsasən) (türk). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2007.
• Sümer, Faruk. Safevi devletinin kuruluşu və gelişmesinde Anadolu türklerinin rolu (türk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1976.
• Məmməd, R.Ə. Dəstur ül-Müluk. Hökmdarlar üçün nizamnamə (az.). Bakı: Mütərcim. 2015.

• Əfəndiyev, Oqtay. Образавание Азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века (rus). Bakı. 1961.
• Şirazi, Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. (PDF) (az.). Bakı: Elm. 1996. ISBN 5-8066-0436-5.
• Floor, William. (ingilis). 150 (2). Der Deutschen Morganlandischen Gesellschaft. 2000.
• Engelbert, Kaempfer. Səyahətnaməyi Kaempfer (fars). Tehran: İntışârât-ı Harezmî. 1363.

• Sədr (Səfəvilər)
• Hüseyn bəy Şamlı