"Qapı" sözü bir çox xalqların dillərində şəhərin adına daxil edilmişdir. Yunan tarixçiləri bunu alban (Qafqaz Albaniyası dövlətindən) və ya Xəzər qapısı, ərəb müəllifləri - Əsas qapı ( Bab-əl-Əbvab), Türklər-Dəmir (Temir Kapısı), Gürcülər-Dəniz (Dzgvis-Kari) adlandırmışdılar. Şəhərin müasir adına "Dərbənd" (Dərbənd) VII əsrdən başlayaraq, yazılı mənbələrdə rast gəlinir və fars dilindən tərcümədə "Bağlı qapı" deməkdir (hərfi mənası "Qapı düyünü": "hədiyyə" bir qapıdır, "dəstə", əlaqə, düyün). Ərəblər dövründən başlayaraq, hələ XIX -cu əsrə qədər, şimal divarı xəzərlərlə üzbəüz olduğundan "Kafirqapısı" ("kafirlərin divarları") adlanırdı.

Bəzi mənbələrdə "Böyük İskəndərin divarı" da adlandırılırdı, çünki əfsanəyə görə böyük bir fateh tərəfindən inşa edilmişdir. Lakin Makedoniyalı İskəndər heç vaxt Dərbənd qapısında olmamışdır..

Uzunluğu 700 m olan qala, gil məhlulun üstü doldurularaq Yuxarı Sarmat daşından tikilmişdir. Qeyri-bərabər olan divarların hündürlüyü 6,5 ilə 20 m arasında, qalınlığı 3,5 m -ə qədərdir, buna görə Qolşteyn səfiri Adam Oleariusun ifadəsinə görə, "arabada bürclərin arasında gəzə bilərsiniz". Sahil boyunca gedən yol, qərbdəki qalaya bitişik iki paralel qala divarı ilə bağlanmış, şərq ucunda dənizə girərək dayaz suda qalaya keçməyə maneə törətmiş və gəmilər üçün liman meydana gətirmişdi. VI əsrin sonunda Xəzərin səviyyəsi aşağı düşmüşdü, bu da qala divarlarının dənizin içinə doğru uzanmasını izah edir. Orta əsrlər Dərbənd şəhəri iki divarın arasında 350-450 m məsafədə yerləşirdi.

Dərbənd qalası əslində bütün dağ yollarını idarə edən güclü Dağ-barı (Dağ Divarı) istehkamını da əhatə edən müdafiə sisteminin yalnız bir hissəsidir. Strateji əhəmiyyətli yerlərdə yerləşən divarlardan, qüllələrdən, darvazalardan və onları qoruyan yaşayış məntəqələrindən ibarət idi. Adam Olearius onu 60 mil (təxminən 100 km) uzunluğunda qeyd etsə də, dag-barlar dağlarda 40 km yüksəklikdə Tabasarana qədər uzanır. Qərbdən Dərbənd divarları Narın-Qala qalasına bitişikdir.

Yaşına baxmayaraq, qala əsrlər boyu mühüm müdafiə rolunu oynamışdır. Hər dəfə qalanın sahibi dəyişəndə qala yenidən qurulur və təmir edilirdi. Buna görə də bu gün bir ağacın illik üzükləri kimi, Dərbəndin bütün tarixi qalanın quruluşu boyunca izlənilə bilər.

Xəzər qapısı haqqında ilk məlumat eramızdan əvvəl VI əsrə aiddir. Miletdən olan məşhur qədim yunan coğrafiyaşünası Miletli Hekatey (e.ə. VI əsr) tərəfindən onun haqda yazılmışdır. Herodot eramızdan əvvəl VIII əsrin sonu - VII əsrin əvvəlindəki skiflərin Ön Asiyaya yürüşü ilə əlaqədar olaraq bu yerlər haqqında da yazmışdır: "Skiflər sağ yolunda Qafqaz dağlarını tutaraq yuxarı yol boyunca işğal etdilər".

V əsrdə Sasani hökmdarı II Yezdəgird (438-455-ci illər) zamanında bu istehkamlar əsasında Dərbənd qalasından dənizə qədər bütün keçidin qabağını kəsərək, təpənin zirvəsinədək uzanan qala divarları ucaldılmışdı. Qala divarları təpə üzərində salınmış möhkəm içqalaya bitişirdi. Sonralar çiy kərpicdən olan divarlara lap yaxın, sanki ona üzlük kimi şimal daş divarı tikilmişdi. Dərbəndin daş divarı I Xosrov Ənuşirəvan (531-579-cu illər) dövründə tikilməyə başlanmış və 567-ci ildə, başqa bir fərziyyəyə görə isə, 547-ci ildə başa çatdırılmışdır.

735-ci ildən etibarən Dərbənd və Narın-Qala Dağıstanda Ərəb xilafətinin hərbi-inzibati mərkəzinə, habelə ən böyük ticarət limanına və burada İslamın yayılma mərkəzinə çevrildi.

XIV əsrdə Dərbənd qalası Aşağı Culatdan bir qədər aralıda Toxtamışla vuruşan Teymurun döyüş yeri oldu.

Orta əsrlər dövründə Dərbənd şəhəri uzun müddət Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində olmuşdur. Şamaxıdan sonra Bakı ilə birlikdə Dərbənd dövlətin əsas şəhərləri sayılırdı.

Çar I Pyotrun 1722-ci ildə Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşü zamanı Dərbənd şəhəri işğal olundu. Lakin Nadir şah dövründə şəhər Rusiya imperiyasından geri alındı.

Dərbənd qalası bir müddət Quba xanlığından asılı olmuşdur.

1796-cı il Rusiya-İran müharibəsi zamanı qala, baş qərargahı qalada yerləşdirən general Valerian Zubovun rəhbərliyi altında rus qoşunları tərəfindən işğal olundu.

1860-cı ildə Dağıstan vilayəti qurulduqdan sonra inzibati mərkəz Temir-Xan-Şuraya (indiki Buynaksk şəhəri) köçdü və 1867-ci ildən sonra Dərbənd hərbi-qalası ləğv edildi. 1870-ci ildə General Komarov, qala ilə şəhərin cənub divarından kənara çıxan hissəsi arasındakı əlaqəni asanlaşdıran, demək olar ki, yarım kilometrlik bir hissənin sökülməsini əmr etdi.

• Хан-Магомедов Селим Омарович. Дербендская крепость и Дагбары. М. 2002.
• Керимов Абусауд Керимович. Мой город Дербент. М.: Прозерпина. 1994.
• Кудрявцев А. А. Древний Дербент. ru:Страницы истории нашей Родины (120000 nüs.). М.: Наука. 1982.
• Бестужев-Марлинский А. А. (монография). М.: Директ-Медия. 2011.

• Артамонов М. И. (PDF). Советская археология. 1946.